Polska. Historia. Od początków do 1572
 
Encyklopedia PWN
Polska. Historia. Od początków do 1572
W IX–X w. na ziemiach polskich istniało kilka wczesnopaństwowych organizacji terytorialnych, spośród których największe znaczenie osiągnęli Wiślanie wokół Krakowa i Polanie wokół Gniezna. Ci ostatni w X w. zdołali zjednoczyć większość plemion zamieszkujących te ziemie i stworzyć państwo pod dziedziczną władzą Piastów. Pierwszy historyczny książę Polski, Mieszko I, przyjął 966 z Czech chrzest i rozpoczął proces chrystianizacji kraju. W trakcie swoich rządów opanował środkowe i podporządkował sobie zachodnie Pomorze, przyłączył Śląsk i ziemie Wiślan z Krakowem. Politykę konsolidacji i centralizacji państwa oraz dalszej ekspansji terytorialnej (zajęcie Milska i Łużyc, przyłączenie Grodów Czerwieńskich) kontynuował Bolesław I Chrobry. Na zjeździe z cesarzem Ottonem III w Gnieźnie 1000 uzyskał potwierdzenie swej pełnej suwerenności. Powstała też niezależna od Niemiec metropolia kościelna w Gnieźnie, z biskupstwami w Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Panowanie Chrobrego uwieńczyła koronacja 1025. Po śmierci Bolesława nastąpił okres dezorganizacji wewnętrznej, interwencji sąsiadów i utraty niezależności od Niemiec; stabilizację kraju przywrócił 1047–50 Kazimierz I Odnowiciel, wówczas też stolicą państwa został Kraków. Do dalszego wzmocnienia Polski doprowadził Bolesław II Śmiały, a jej międzynarodową pozycję ugruntowała koronacja 1076. Opozycja wewnętrzna zmusiła jednak króla do opuszczenia kraju (po egzekucji biskupa krakowskiego Stanisława). Ponowny okres osłabienia wewnętrznego kraju przerwał Bolesław III Krzywousty, który 1109 odparł niemiecką interwencję zbrojną, następnie opanował Pomorze Gdańskie oraz narzucił zwierzchność Pomorzu Zachodniemu. Po jego śmierci Polska weszła w ponad 150-letni okres rozbicia dzielnicowego. Początkowo władzę w poszczególnych dzielnicach sprawowało, na zasadach określonych testamentem Bolesława Krzywoustego, 4 jego synów, jednak stopniowo poszczególne księstwa korzystały z coraz większej samodzielności politycznej (przez cały ten okres utrzymała się jednak decydująca pozycja księcia rządzącego w Krakowie), a w wyniku dalszych podziałów dynastycznych ich liczba rosła, szczególnie na Śląsku, Kujawach i Mazowszu. Małopolska i Wielkopolska okresowo tylko ulegały dalszym podziałom.
Utrzymująca się jedność kościelna prowincji, tradycja dawnego Królestwa oraz zacieśniające się związki gospodarcze poszczególnych części kraju sprzyjały tendencjom zjednoczeniowym. Pierwsze takie próby podjęli Henryk I Brodaty i Henryk II Pobożny, władcy Śląska (przerwane katastrofalnym najazdem mongolskim 1241), a następnie u schyłku XIII w. Henryk IV Probus i Przemysł II (koronacja 1295), jednak dopiero Władysławowi I Łokietkowi udało się — po krótkim okresie rządów czeskich Przemyślidów na przełomie XIII i XIV w. — zjednoczyć znaczną część kraju i koronować się 1320. Odrodzone państwo polskie stanęło wobec wrogiego sobie sojuszu czesko-krzyżackiego; od 1327 Czechy stopniowo uzależniały od siebie piastowskie księstwa śląskie, Krzyżacy zaś zagarnęli Pomorze Gdańskie i przejściowo Kujawy. Pełnej konsolidacji państwa dokonał Kazimierz III Wielki, znacznie rozszerzając granice Polski na południowym wschodzie, doprowadzając ją do stabilizacji wewnętrznej, rozwoju gospodarczego i wzrostu znaczenia międzynarodowego. Na mocy układów z węgierskimi Andegawenami po śmierci (1370) ostatniego króla-Piasta nastąpiły rządy Ludwika Węgierskiego. W 1384 władzę objęła jego córka Jadwiga, która w wyniku układu w Krewie (1385) poślubiła wielkiego księcia litewskiego Jagiełłę, co zapoczątkowało unię polsko-litewską i panowanie w Polsce dynastii Jagiellonów.
Patrymonialny charakter państwa we wczesnym średniowieczu stopniowo ulegał ewolucji wraz ze wzrostem znaczenia możnych, uzyskujących coraz liczniejsze przywileje jednostkowe i ziemskie. Najznaczniejsi spośród nich, zwani komesami, sprawowali urzędy państwowe i zarząd grodów. Ludność dzieliła się na wiele grup, zróżnicowanych pod względem pozycji społecznej; znaczna jej część świadczyła rozmaite powinności wobec księcia i jego administracji (ludność służebna). Możni i Kościół otrzymywali od księcia ziemię wraz z chłopami, którzy stawali się ich poddanymi, coraz bardziej uzależnionymi od właściciela ziemskiego po otrzymaniu przez niego immunitetu. Chłopi świadczyli czynsze, niekiedy niewielkie robocizny; wolność osobistą i prawo do własności ziemskiej zachowali wojowie, zobowiązani do służby wojskowej. Wokół grodów od X w. rozwijały się podgrodzia — osady typu miejskiego, zamieszkiwane przez rolników, ale także coraz liczniej przez rzemieślników i kupców. Rozwijająca się od XIII w. kolonizacja na prawie niemieckim oraz recepcja tego prawa niosły ze sobą swobody osadnicze, samorząd wiejski, nowe regulacje prawne, także przebudowę prawną i terytorialną miast. W XIII i XIV w. z warstwy wojów uformowała się jako stan rycerski — szlachta, stopniowo zbliżając się do możnowładztwa i z czasem tworząc z nim wspólny stan. Znaczny napływ obcej ludności w XIII w. oraz przesunięcie granic na wschodzie w XIV w. doprowadziły do przekształcenia Polski w państwo niejednolite etnicznie; na wschodzie państwa liczebnie dominowała ludność ruska, wśród przybyszów główną rolę odgrywali Niemcy — chłopi osadzani na wsi, zwłaszcza na Śląsku i Pomorzu, mniej licznie w Wielkopolsce, oraz mieszczanie w dużych miastach, w wielu z nich stanowiący grupę patrycjuszy. W miastach coraz większą rolę odgrywali Żydzi.
Panowanie Władysława II Jagiełły umocniło kraj zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie. Zwycięska wojna z Krzyżakami (Grunwald 15 VII 1410) usunęła zagrożenie z północy, a unia w Horodle 1413 zacieśniła związek Polski z Wielkim Księstwem Litewskim. Zapewnienie sukcesji tronu polskiego dla swych synów uzyskał Jagiełło za cenę licznych przywilejów szlacheckich, kładących podwaliny pod późniejszą przewagę szlachty w państwie. Politykę tę kontynuował Kazimierz IV Jagiellończyk, który zyskał przychylność szlachty wydając statuty nieszawskie 1454 oraz ostatecznie niwecząc potęgę militarną zakonu krzyżackiego w zwycięskiej wojnie trzynastoletniej 1454–66, zakończonej przyłączeniem do Polski Prus Królewskich i Warmii oraz przekształceniem państwa zakonnego w lenno Polski. Rządy Jana I Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyka przyniosły dalsze wzmocnienie pozycji szlachty (przywilej piotrkowski 1496 i konstytucja nihil novi 1505). Okresem największego, wszechstronnego rozkwitu kraju, były lata panowania 2 ostatnich Jagiellonów, Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta.
Zaludnienie państwa polsko-litewskiego na przełomie XV i XVI w. osiągnęło zapewne ok. 7,5 mln. Doprowadzono do przyjaznych stosunków z Habsburgami (układ w Wiedniu 1515). 1526–29 inkorporowano do Korony lenne dotąd Mazowsze. W 1533 został zawarty trwały pokój z Turcją. Toczyły się jedynie, ze zmiennym szczęściem i przerwami, wojny Litwy i Polski z Moskwą. Oparcie się króla na magnatach zepchnęło szlachtę do opozycji i doprowadziło do wysunięcia przez nią programów egzekucji praw i egzekucji dóbr, akceptowanych ostatecznie przez Zygmunta II Augusta 1562–63, co stworzyło podstawy ustroju nazwanego demokracją szlachecką. Na sejmie lubelskim 1569 doprowadzono do trwałego połączenia Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego unią realną — powstała federacyjna Rzeczpospolita Obojga Narodów.
Konsolidacja państwa za rządów Kazimierza III Wielkiego i Ludwika Węgierskiego sprzyjała wytworzeniu się monarchii stanowej, której wyrazem prawno-ustrojowym było pojęcie Korony Królestwa Polskiego. Po śmierci Kazimierza III Wielkiego zwyciężyła zasada elekcyjności tronu polskiego. Silna w XIV i XV w. władza królewska (szczególnie w zakresie zarządu państwem) stopniowo traciła niektóre prerogatywy na rzecz stanu szlacheckiego. W ciągu XV w. ukształtował się dwuizbowy sejm walny. Rosła rola sejmików ziemskich. W gospodarce wiejskiej od 2. połowy XV w. coraz większą rolę odgrywały folwarki, których produkcja (głównie zbożowa) była oparta na pańszczyźnie. Umożliwiło to eksport na zachód, głównie zboża i produktów leśnych drogą morską. Wśród słabych gospodarczo i politycznie miast szczególną rolę zajmował Gdańsk, największe i najbogatsze miasto Rzeczypospolitej, cieszące się znaczną niezależnością i koncentrujące ogromną większość obrotów handlowych kraju drogą morską z zachodnią Europą. Stopniowo rozszerzało się oddziaływanie polskich swobód i instytucji szlacheckich na Wielkie Księstwo Litewskie, zbliżając organizację stanową szlachty litewskiej do koronnej. Zmieniała się sytuacja wyznaniowa — w zasadzie katolickie państwo w 1. połowie XIV w. w miarę rozszerzania swego terytorium na wschód stało się państwem katolicko-prawosławnym (szczególnie po unii z Litwą). Wielowyznaniowość pogłębiła się w wyniku reformacji, której idee znajdowały wielu zwolenników zwłaszcza wśród szlachty i magnatów. Czasy Jagiellonów to okres rozkwitu kultury staropolskiej. Utworzona 1364, i odnowiona ok. 1400 Akademia Krakowska stała się ogniskiem nauki i kultury, promieniującym także na Litwę, Ruś i Śląsk. Rozkwit przeżywała nauka (M. Kopernik, Maciej z Miechowa, J. Struś, B. Wapowski) i piśmiennictwo historyczne (Jan Długosz), społeczno-polityczne (A. Frycz-Modrzewski), pojawił się i rozkrzewił polski język literacki (M. Rej, J. Kochanowski). Dwór królewski na Wawelu oraz dwory wielu magnatów świeckich i duchownych stały się ośrodkami literatury, sztuki i nauki renesansowej.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Drzwi Gnieźnieńskie, kwatera ze sceną przedstawiającą spotkanie Bolesława Chrobrego i Św. Wojciechafot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Szczerbiec, rękojeść fot. M. Grychowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Strzelno, rotunda Św. Prokopa, romańska rotunda, XII w. fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ostrów Lednicki, zdjęcie lotnicze fot. M. Czasnojć/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bolesław II Szczodry, wizerunek na złotym denarze fot. M. Studnicki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bolesław I Chrobry, koronacja, drzeworyt z Kroniki polskiej... M. Bielskiego, 1597 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Legnica, zamek fot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Orzeł Przemysła II (1295)rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Orzeł z czasów Władysława II Jagiełły rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Władysław I Łokietek, nagrobek fot. M. Grychowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Toruń, mury miejskie z bramą mostową fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pontyfikał Erazma Ciołka, intronizacja króla polskiego (Te Deum laudamus), miniatura całostronicowa, Kraków, 1510–1515 — Muzeum Narodowe, Kraków, Biblioteka Czartoryskichfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Lubelskiej Unii Akt, 1569 z pieczęciami (unia polsko-litewska)fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bractwo Św. Łukasza, obraz przedstawiający Bolesława Chrobrego witającego Ottona III, pielgrzymującego do grobu św. Wojciecha w Gnieźniefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kazimierz III Wielki fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków w XV w. — drzeworyt z kroniki Hartmana Schedla z 1493fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Zabicie Leszka Białego w Gąsawie, 1880 — Gdańsk, Muzeum Narodowe fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Płyta nagrobna, ostatnich książąt mazowieckich, ok. 1530, katedra Św. Jana Chrzciciela, Warszawa.fot. S. Kuruliszwili/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia