Polska. Ludność

Polska. Ludność

Zaludnienie do początków XX w.

Podstawą szacunków zaludnienia Polski do końca XVIII w. są wykazy podatkowe (świętopietrza, łanowego, pogłównego, podymnego); uzyskiwane na tej podstawie liczby mają jedynie wartość orientacyjną. Dla XIX w. dysponuje się wprawdzie spisami powszechnymi (w Królestwie Pol. dopiero z 1897), ale i ta statystyka nie jest dokładna.

Liczbę mieszkańców ziem pol. (łącznie z Pomorzem Zachodnim) ok. 1000 szacowano w wielkim przybliżeniu na ok. 1–1,3 mln, a średnią gęstość na 4,5–5,0 osoby/km²; 1990 liczby te zostały zakwestionowane przez T. Ładogórskiego, który szacuje ludność całego kraju na ok. 2–2,2 mln mieszkańców (?), a średnią gęstość zaludnienia na ok. 8,0–8,6 osoby/km². Rozwój gospodarki rolnej i hod., od końca XI w. kolonizacji wewn., a od XIII w. także napływ osadników z Zachodu sprzyjały urbanizacji kraju i powiększaniu się liczby ludności; przyrost ten był hamowany klęskami elementarnymi (nieurodzaje, głody, zarazy), wyniszczającymi wojnami i bardzo wysoką umieralnością niemowląt i dzieci. W 1000–1340 ludność Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza zwiększyła się o ok. 80%, z 0,7 do 1,25 mln. W odróżnieniu od zachodniej Europy, dotkniętej w XIV w. ogólnym regresem gosp. i wyludnionej przez epidemię dżumy („czarna śmierć”), w Polsce nastąpił dalszy rozwój osadnictwa i intensyfikacja procesów urbanizacyjnych, trwająca nieprzerwanie aż do końca XVI w.; liczba ludności powiększyła się również wskutek unii z Litwą 1385 i przyłączenia 1466 Prus Król. wraz z Warmią, co spowodowało spore zróżnicowanie średniej gęstości zaludnienia (na Litwie tylko ok. 5 osób/km²). Na przeł. XV i XVI w. w całym państwie pol.-litew. mieszkało zapewne ok. 7,5 mln ludności. W XVII w. centralne ziemie Korony objęła stagnacja gosp., którą pogłębiły wojny i epidemie 1624–25 i 1629–30, co doprowadziło do spowolnienia rytmu rozwoju zaludnienia (przyrost ok. 0,3% rocznie). W poł. XVII w. Rzeczpospolitą zamieszkiwało ok. 11 mln ludności, ale liczne wojny i następujące po nich masowe epidemie 1651–64 oraz straty terytorialne na wschodzie przyniosły blisko 30% ubytku ludności. Stopniowy jej przyrost w ostatnich dziesięcioleciach XVII w. gwałtownie zahamowały działania wojenne 1700–21 i epidemie 1708–09. Po ich ustaniu ludność kraju aż do II rozbioru (1793) powiększała się, szczególnie szybko w 2. poł. XVIII w. W przededniu I rozbioru 1772 państwo zamieszkiwało ok. 14 mln mieszkańców, przy średniej gęstości zaludnienia ok. 19 osób/km².

W XIX w. nastąpił szybki przyrost ludności, czemu sprzyjał przede wszystkim znaczny wzrost produkcji zbożowej i coraz powszechniejsza uprawa ziemniaka, likwidujące chroniczne niedożywienie. Rozwój medycyny (szczepienie ospy) i postęp w higienie (rozpowszechnienie mydła, inwestycje wodociągowo-kanalizacyjne w większych miastach) wpłynęły na zmniejszenie śmiertelności ogólnej, a zwłaszcza niemowląt, co przy utrzymującej się wysokiej płodności zaowocowało w końcu stulecia rewolucją demograficzną. W 1811 ludność Księstwa Warsz. wynosiła ok. 4330 tys.; 1820 liczbę ludności Królestwa Pol. można szacować na ok. 4150 tys., Galicji na ok. 4500 tys., Wielkiego Księstwa Poznańskiego na ok. 1070 tysięcy. Zaludnienie poszczególnych dzielnic zmieniało się w XIX w. nierównomiernie: 1846–1911 największy jego przyrost nastąpił w Królestwie Pol., mniejszy w Galicji, najmniejszy w Poznańskiem.

Liczba ludności zajmującej się gł. rzemiosłem i handlem w monarchii wczesnopiastowskiej nie przekraczała zapewne kilku procent wszystkich mieszkańców. Blisko 700 lokacji miast XIII–XV w. przyspieszyło procesy urbanizacyjne Korony pol. — 1500 mieszczanie stanowili już ok. 17%, a 1580 ok. 23–27% ogółu ludności. Późniejszy regres gosp., wojny i zniszczenia wyludniły miasta, których ludność po potopie szwedz. zmniejszyła się 1662 o ok. 18%. U schyłku XVIII w. w 862 miastach (w granicach po I rozbiorze) zamieszkiwało ok. 18% wszystkich mieszkańców Korony. Na Litwie ok. 1500 istniało niewiele ponad 70 miast i dopiero intensywna akcja lokacyjna, zwłaszcza w 2. poł. XVI w., spowodowała, że u schyłku XVIII w. mieszczanie stanowili tam 12,4%. Zniesienie poddaństwa w początkach XIX w. i rozwój przemysłu wpłynęły na coraz liczniejsze migracje ze wsi do miast; szczególne nasilenie procesów urbanizacyjnych nastąpiło 1870–1914; powstawały nowe ośr. przem. oraz górnośląska konurbacja przem., liczba ludności największych zespołów miejskich powiększyła się w tym okresie blisko 3 razy (w Warszawie i Katowicach 5 razy); w Królestwie Pol. ludność miejska 1827–97 wzrosła z 21,5% do 30%, w zaborze pruskim 1890 stanowiła ona 29%, w Galicji 1900 tylko 18,1%.

Pełna struktura społ. Korony jest znana nieco dokładniej dla 2. poł. XVI w., kiedy to 2/3 społeczeństwa stanowili chłopi, ok. 23–27% mieszczanie, szlachta ok. 10%, co jednak wydaje się szcunkiem zawyżonym, i ok. 0,2% duchowieństwo; stan ten z niewielkimi zmianami przetrwał do końca XVIII w. W XIX w. pojawiły się: burżuazja, inteligencja i robotnicy, którzy w końcu XIX w. stanowili w Wielkim Księstwie Poznańskim i na Pomorzu Gdańskim ponad 21%, w Królestwie Pol. ponad 15%, w Galicji ok. 9%. Od połowy XIV w. Polskę zamieszkiwało ok. 30% ludności ruskiej; przyłączenie Inflant (1561) i unia lubel. (1569) spowodowały wzrost do ok. 50% ludności niepol., w której 40% stanowili Litwini, Rusini (Białorusini i Ukraińcy), Żydzi, Niemcy i inni; w poł. XVII w. odsetek Polaków w Rzeczypospolitej wynosił tylko ok. 40. W końcu XVIII w. ludność wyznania rzymskokatol. stanowiła ponad 53% ogółu, grekokatol. ok. 30%, mojżeszowego 10,5%, prawosł. 3,5%, protest. (bez Gdańska) 1,5%; sto lat później w 3 dzielnicach zaborowych odpowiednio 62,7%, 16,8%, 11,7%, 3,2%, 5,3% (inne wyznania 0,3%).

Cezary Kuklo

Zaludnienie w XX w.

Polska jest krajem prawie jednolitym narodowościowo (mniejszości nar. — ok. 1,5 mln, gł. Ukraińcy, Białorusini, Niemcy, Czesi i Słowacy, Litwini, Żydzi, Cyganie) i religijnie — przeważają rzymskokatolicy (ok. 35 mln); ponadto prawosławni (573 tys.), grekokatolicy, ewangelicy, Świadkowie Jehowy i in. Przed wybuchem II wojny światowej Polskę zamieszkiwało 35 mln mieszk. (90 osób na km²); w wyniku wojny nastąpił spadek liczby ludności do 23,6 mln (1946); do 1980 duża dynamika rozwoju ludności była związana gł. z wysokim przyrostem naturalnym (1950–55 powyżej 19‰), tempo wzrostu liczby ludności należało do najwyższych (po ZSRR) w Europie — liczba ludności wzrosła do 35,7 mln, czyli o 43% (osiągnęła stan przedwoj. w poł. lat 70.); po 1980 tempo wzrostu liczby ludności znacznie spadło (niski przyrost naturalny: 9,6‰ — 1980, 4,1‰ — 1990, 1,1‰ — 1996, −0,1‰ — 2002, 0,9‰ — 2010), do 1996 liczba ludności wzrosła tylko o 3,1 mln i wynosiła 38,6 mln (stan 31 XII), 2002 spadła do 38,2 mln (stan na 31 XII) i utrzymuje się na tym poziomie do teraz. Najwięcej ludzi zamieszkiwało województwa: mazow. (5,1 mln), śląskie (4,7), wielkopol. (3,3), małopol. (3,2), było to prawie 43% ludności Polski (ok. 25% pow. kraju), najmniej: lubus. (1,0 mln),opolskie (1,1), podl. (1,2); 2010 średnia gęstość zaludnienia wynosiła 122 osoby na km² (1946 — 76 osób); do najgęściej zaludnionych 2010 województw należały: śląskie (376) i małopol. (218), najrzadziej zaludnione były: warmińsko-mazurskie (59) i podlaskie (59). Po II wojnie świat. w Polsce były 703 miasta (stan w dniu 14 II 1946), ich ludność stanowiła 31,8% ogółu mieszkańców; wyróżniało się 9 aglomeracji. W 2010 były 883 miasta, zamieszkiwane przez 60,9% ludności kraju; w okresie powoj. rozwijały się gł. miasta średnie (20–100 tys. mieszk.) i duże, w których 2002 mieszkało ok. 76% ogółu ludności miejskiej (1950 — 66%); było 39 miast powyżej 100 tys. mieszk., w tym 5 powyżej 500 tys.; największe pol. miasto — Warszawa (1720 tys. mieszk., 2010); inne duże m.: Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Katowice; stanowią one centra 9 aglomeracji miejskich w pełni ukształtowanych, skupiających znaczną część ludnościowego potencjału produkcyjnego i usługowego, w tym usług wyższego rzędu (nauki, kultury, zarządzania); ponadto jest 9 aglomeracji kształtujących się: podsudecka,opolska, bielsko-bialska, częstoch., staropol., lubel., białost., rzesz., legnicka. Wszystkie aglomeracje zajmują ok. 8% pow. kraju i skupiają ok. 33% ogółu ludności. Najwyższy stopień urbanizacji występował 2009 w woj.: śląskim (78,1%) i dolnośląskim (70,3%), najsłabiej były zurbanizowane woj.: podkarpackie (41,4%) i świętokrzyskie (45,2%). Ludność Polski charakteryzuje nasilający się proces starzenia; zmniejsza się udział ludności w wieku poniżej 20 lat (39% w 1950, 25,8% — 2003, 21,6% — 2010), wzrasta natomiast udział ludzi w wieku powyżej 64 lat (odpowiednio — 5,3% i 12,8% i 13,6%). Następstwem przesunięć w strukturze wieku jest zmieniająca się (59,4% w 1980, 61,4% — 2003, 64,4% — 2010) liczba ludności w wieku produkcyjnym (kobiety 18–59 lat, mężczyźni 18–64 lata); w XX w. przeciętna długość trwania życia w Polsce wydłużyła się z ok. 50 lat w okresie międzywoj. do 71,2 dla mężczyzn i 79,4 lat dla kobiet w 2009. W Polsce na 100 mężczyzn przypada 106 kobiet, na wsi — 101 kobiet; w grupie wiekowej do 40 lat występuje nieznaczna nadwyżka mężczyzn nad kobietami, a w grupie powyżej 64 lat duża przewaga kobiet (164 na 100 mężczyzn). Realizowana w Polsce po II wojnie świat. (do 1990) polityka pełnego zatrudnienia oraz polityka gosp. oparta na dominacji sektora państw., ekstensywnej industrializacji i szybkiej urbanizacji stworzyła szeroki rynek pracy, sprzyjając aktywizacji zaw. ludności. W 1950–80 liczba ludności zawodowo czynnej wzrosła z 12,4 do 18 mln (o 50%), a liczba pracujących — z 10,2 mln do 17,3 mln (o 70%). W 1990–96 grupa osób aktywnych zawodowo (pracujący i bezrobotni) osiągnęła 17,1 mln; w okresie tym nastąpiła zmiana polityki gosp. państwa, jej podstawą stała się gospodarka rynkowa i racjonalizacja zatrudnienia; po raz pierwszy po II wojnie świat. wystąpiło w Polsce jawne bezrobocie. Liczba pracujących gwałtownie spadła — 1990 o 0,7 mln, 1991 o 1,0 mln, 1992 o 1,3 mln, 1993 o 0,3 mln; 1994 po raz pierwszy w okresie przemian zanotowano wzrost liczby pracujących — o ok. 0,3 mln; 1997 pracę miało 15,9 mln osób. Kolejne lata to ponowny wzrost bezrobocia (do maks. poziomu 20,1% w V 2002), które zaczęło od tego momentu spadać (2010 — 9,5%); najwyższe bezrobocie (rejestrowane) występowało w woj.: warmińsko-mazurskim (18%), zachodniopomor. (14,7%), najmniejsze w woj.: wielkopol. (8,4%), mazow. (9%), śląskim (9,2%), małopol. (9,4%). W 2010 przemyśle pracowało 30,5% (20,7% w 1950) ogółu zatrudnionych, rolnictwie 12,5% (53,6% w 1950), usługach 57% (5,3%); wzrastało zatrudnienie w handlu zagr., finansach i ubezpieczeniach, łączności. Najwięcej osób pracujących 2002 w przemyśle skupiały woj.: śląskie i mazow. — łącznie prawie 30% wszystkich pracowników przemysłu kraju. Do województw, gdzie udział pracujących w rolnictwie przekracza 45%, należały: lubel. (51,9%), świętokrzyskie, podkarpackie, podlaskie (46,5%).

Regiony i grupy etnograficzne