poddaństwo:
poddaństwo
Encyklopedia PWN
1) Forma zależności społecznej, gospodarczej i prawnej ludności wiejskiej od właścicieli ziemskich — panów gruntowych.
Poddaństwo chłopów istniało we wszystkich systemach społecznych, w których występowała podzielona własność ziemi, także w starożytności; było ono jednak zjawiskiem charakterystycznym dla średniowiecznego feudalizmu oraz społeczeństw środkowej i wschodniej Europy w okresie nowożytnym. Poddaństwo to, obejmujące niemal całą ludność wiejską, ukształtowało się na zachodzie Europy X–XII w. w związku z zanikiem starożytnego niewolnictwa, rozwojem feudalizmu i organizacji majątku pana gruntowego (włości senioralnej). Niektóre jego elementy, zwłaszcza przymus pracy na rzecz pana (pańszczyzna), pojawiły się jednak znacznie wcześniej i były rozpowszechnione już w Galii merowińskiej. Poddaństwo kształtujące się jako lokalny zwyczaj prawny przybrało różnorodne i trudne do sprecyzowania formy, niejednokrotnie występujące obok siebie na tym samym terytorium. Poddaństwo gruntowe objęło w zasadzie wszystkie kategorie ludności chłopskiej, zmuszonej do świadczeń na rzecz pana z tytułu dzierżawy ziemi i do pracy przymusowej na gruntach dworskich. Poddaństwo sądowe, oznaczające podległość sądownictwu pana feudalnego, było związane z przekazaniem przez władców feudałom uprawnień władzy publicznej (immunitet). Pełną zależność, zbliżoną do niewolnictwa, przynosiło osobiste poddaństwo chłopów, które dotyczyło zarówno potomków dawnych niewolników, jak i ludzi, którzy dobrowolnie oddali się w niewolę w zamian za ziemię lub za długi. Bez względu na zróżnicowane formy i genezę poddaństwa stało się w pełnym średniowieczu dziedziczną formą egzystencji społecznej i prawnej ludności wiejskiej w zachodniej Europie. Dla chłopów oznaczało ograniczoną swobodę dysponowania własną osobą i majątkiem oraz przypisanie do ziemi, panom feudalnym dawało prawo do sprzedaży chłopów poddanych z ziemią, na której byli osadzeni, a niekiedy nawet samych chłopów. Postępująca od XII w. recepcja prawa rzymskiego przyczyniła się do sprecyzowania prawnego statusu poddanych chłopów i wyraźnego zróżnicowania pozycji ludzi osobiście poddanych i tych, którzy byli tylko zobowiązani do pewnych świadczeń na rzecz pana.
Od XIII w. rozwój gospodarki pieniężnej prowadził na wielu terenach do zaniku pańszczyzny, do samodzielności ekonomicznej oczynszowanych chłopów, czyniąc z nich osobiście wolnych, prawnie umocowanych posiadaczy gospodarstw, zobowiązanych jedynie do uzyskania zgody pana gruntowego na sprzedaż ziemi. Obok czynników gospodarczych do złagodzenia poddaństwa przyczyniły się także w późnym średniowieczu powstania chłopskie (największe we Flandrii 1323–28, Francji 1358 i Anglii 1381). Na niektórych terenach (południowo-zachodnie Niemcy) po czarnej śmierci w połowie XIV w. nastąpiło przejściowe zaostrzenie poddaństwa chłopów. Nowożytne poddaństwo chłopów na Zachodzie i w krajach Cesarstwa charakteryzowała wielość form, zależnych m.in. od koniunktury gospodarczej i sytuacji politycznej. W niektórych krajach, jak Anglia czy Niderlandy, gdzie już u schyłku średniowiecza istniały jedynie szczątkowe formy poddaństwa, wyraźny stawał się rozziew między rzeczywistością społeczną i pozycją ekonomiczną chłopów a ich sytuacją prawną, sankcjonującą pańszczyznę i przypisanie do ziemi. Poddaństwo zostało prawnie zniesione w Anglii w latach 60. XVII w., we Francji dopiero na mocy dekretów rewolucji francuskiej 1789–99. W 2. połowie XVIII w. do prawnego zniesienia poddaństwa, z reguły najpierw osobistego, w większości krajów zachodnioeuropejskich i niektórych w środkowej Europie, przyczyniły się idee oświecenia i fizjokratyzm, a także publiczne debaty nad dobrobytem społeczeństwa, rolnictwem i położeniem chłopów.
W Polsce i w innych krajach środkowowschodniej Europy poddaństwo chłopów ukształtowało się w wyniku nadania XII–XIII w. Kościołowi i możnym uprawnień do należnych władzy publicznej świadczeń i służb oraz rozpowszechnienia się immunitetu sądowego. Wydawane od XIV w. przywileje szlacheckie stopniowo przyznały szlachcie pełnię władzy nad poddanymi chłopami, pozbawiając ich prawa do królewskiego sądownictwa. W końcu XV i w XVI w. w związku z rozwojem folwarków oraz kolonizacją słabiej zagospodarowanych regionów nastąpiło zaostrzenie poddaństwa chłopów, które — określane jako drugie (lub wtórne) poddaństwo — stało się charakterystycznym dla środkowej, a zwłaszcza wschodniej Europy zjawiskiem społeczno-prawnym. Stanowiło ono tam system pracy przymusowej oparty na dziedzicznym przywiązaniu chłopów do ziemi, którego podstawowym celem ekonomicznym było zapewnienie właścicielom ziemskim siły roboczej. W Polsce, na Węgrzech, w Czechach, Prusach Książęcych, Brandenburgii zdominowane przez szlachtę reprezentacje stanowe wydawały od końca XV w. ustawy zwiększające wymiar pańszczyzny, ograniczające prawo do opuszczenia wsi, uprawniające właścicieli ziemskich do przywłaszczania sobie gospodarstw dzierżawców. W rezultacie jeszcze u schyłku XVIII w. w krajach na wschód od Łaby zdecydowaną większość chłopów stanowili chłopi pańszczyźniani. Zaostrzenie poddaństwa chłopów w okresie nowożytnym miało tam wyraźny związek ze słabością państwa i słabą cyrkulacją pieniądza.
W Rosji, gdzie poddaństwo chłopów rozwinęło się XVI–XVIII w., po regulujących ich status ustawach XVII-wiecznych i rozwiązaniach prawnych wprowadzonych przez Piotra I Wielkiego chłopi stali się zbywalną częścią majątku właścicieli ziemskich. Ich ograniczone, wynikające ze zwyczaju, prawo do opuszczenia wsi raz w roku, zostało w praktyce zniesione. Od połowy XVIII w. w krajach środkowowschodniej Europy pod wpływem idei oświeceniowej nasilała się krytyka poddaństwa, ogromne rozmiary przybrało także zbiegostwo chłopów. Pod taką presją doszło do złagodzenia osobistego poddaństwa chłopów (w Polsce 1768 zakazano panom karania poddanych śmiercią), a nawet jego zniesienia (Wołoszczyzna i Mołdawia w latach 40., Pomorze 1763) bądź zasadniczego ograniczenia (Prusy w latach 40. i 70., monarchia austriacka w latach 80.). W monarchiach absolutnych środkowej i wschodniej Europy (Prusy, Austria, Rosja) w końcu XVIII i w 1. połowie XIX w. zniesienie poddaństwa chłopów okazało się niezbędne do przeprowadzenia reform i powiększenia ich potencjału militarnego. W Polsce wolność osobistą chłopów proklamował wydany 1794 w czasie powstania kościuszkowskiego uniwersał połaniecki (uniwersały kościuszkowskie), a 1807 wprowadzono ją w Księstwie Warszawskim (konstytucja Księstwa Warszawskiego 1807 i dekret grudniowy) i w zaborze pruskim. Zniesienie pańszczyzny oraz nadanie chłopom dziedzicznego prawa do uprawianej ziemi nastąpiło w tej części Europy później: w Prusach i na ziemiach polskich pod zaborem pruskim stopniowo do 1850, w Austrii i w zaborze austriackim 1848; w Rosji ukaz uwłaszczeniowy 1861, obejmujący także ziemie polskie pod zaborem rosyjskim, został potwierdzony i rozszerzony przez ukazy uwłaszczeniowe 1864.
Poddaństwo chłopów istniało we wszystkich systemach społecznych, w których występowała podzielona własność ziemi, także w starożytności; było ono jednak zjawiskiem charakterystycznym dla średniowiecznego feudalizmu oraz społeczeństw środkowej i wschodniej Europy w okresie nowożytnym. Poddaństwo to, obejmujące niemal całą ludność wiejską, ukształtowało się na zachodzie Europy X–XII w. w związku z zanikiem starożytnego niewolnictwa, rozwojem feudalizmu i organizacji majątku pana gruntowego (włości senioralnej). Niektóre jego elementy, zwłaszcza przymus pracy na rzecz pana (pańszczyzna), pojawiły się jednak znacznie wcześniej i były rozpowszechnione już w Galii merowińskiej. Poddaństwo kształtujące się jako lokalny zwyczaj prawny przybrało różnorodne i trudne do sprecyzowania formy, niejednokrotnie występujące obok siebie na tym samym terytorium. Poddaństwo gruntowe objęło w zasadzie wszystkie kategorie ludności chłopskiej, zmuszonej do świadczeń na rzecz pana z tytułu dzierżawy ziemi i do pracy przymusowej na gruntach dworskich. Poddaństwo sądowe, oznaczające podległość sądownictwu pana feudalnego, było związane z przekazaniem przez władców feudałom uprawnień władzy publicznej (immunitet). Pełną zależność, zbliżoną do niewolnictwa, przynosiło osobiste poddaństwo chłopów, które dotyczyło zarówno potomków dawnych niewolników, jak i ludzi, którzy dobrowolnie oddali się w niewolę w zamian za ziemię lub za długi. Bez względu na zróżnicowane formy i genezę poddaństwa stało się w pełnym średniowieczu dziedziczną formą egzystencji społecznej i prawnej ludności wiejskiej w zachodniej Europie. Dla chłopów oznaczało ograniczoną swobodę dysponowania własną osobą i majątkiem oraz przypisanie do ziemi, panom feudalnym dawało prawo do sprzedaży chłopów poddanych z ziemią, na której byli osadzeni, a niekiedy nawet samych chłopów. Postępująca od XII w. recepcja prawa rzymskiego przyczyniła się do sprecyzowania prawnego statusu poddanych chłopów i wyraźnego zróżnicowania pozycji ludzi osobiście poddanych i tych, którzy byli tylko zobowiązani do pewnych świadczeń na rzecz pana.
Od XIII w. rozwój gospodarki pieniężnej prowadził na wielu terenach do zaniku pańszczyzny, do samodzielności ekonomicznej oczynszowanych chłopów, czyniąc z nich osobiście wolnych, prawnie umocowanych posiadaczy gospodarstw, zobowiązanych jedynie do uzyskania zgody pana gruntowego na sprzedaż ziemi. Obok czynników gospodarczych do złagodzenia poddaństwa przyczyniły się także w późnym średniowieczu powstania chłopskie (największe we Flandrii 1323–28, Francji 1358 i Anglii 1381). Na niektórych terenach (południowo-zachodnie Niemcy) po czarnej śmierci w połowie XIV w. nastąpiło przejściowe zaostrzenie poddaństwa chłopów. Nowożytne poddaństwo chłopów na Zachodzie i w krajach Cesarstwa charakteryzowała wielość form, zależnych m.in. od koniunktury gospodarczej i sytuacji politycznej. W niektórych krajach, jak Anglia czy Niderlandy, gdzie już u schyłku średniowiecza istniały jedynie szczątkowe formy poddaństwa, wyraźny stawał się rozziew między rzeczywistością społeczną i pozycją ekonomiczną chłopów a ich sytuacją prawną, sankcjonującą pańszczyznę i przypisanie do ziemi. Poddaństwo zostało prawnie zniesione w Anglii w latach 60. XVII w., we Francji dopiero na mocy dekretów rewolucji francuskiej 1789–99. W 2. połowie XVIII w. do prawnego zniesienia poddaństwa, z reguły najpierw osobistego, w większości krajów zachodnioeuropejskich i niektórych w środkowej Europie, przyczyniły się idee oświecenia i fizjokratyzm, a także publiczne debaty nad dobrobytem społeczeństwa, rolnictwem i położeniem chłopów.
W Polsce i w innych krajach środkowowschodniej Europy poddaństwo chłopów ukształtowało się w wyniku nadania XII–XIII w. Kościołowi i możnym uprawnień do należnych władzy publicznej świadczeń i służb oraz rozpowszechnienia się immunitetu sądowego. Wydawane od XIV w. przywileje szlacheckie stopniowo przyznały szlachcie pełnię władzy nad poddanymi chłopami, pozbawiając ich prawa do królewskiego sądownictwa. W końcu XV i w XVI w. w związku z rozwojem folwarków oraz kolonizacją słabiej zagospodarowanych regionów nastąpiło zaostrzenie poddaństwa chłopów, które — określane jako drugie (lub wtórne) poddaństwo — stało się charakterystycznym dla środkowej, a zwłaszcza wschodniej Europy zjawiskiem społeczno-prawnym. Stanowiło ono tam system pracy przymusowej oparty na dziedzicznym przywiązaniu chłopów do ziemi, którego podstawowym celem ekonomicznym było zapewnienie właścicielom ziemskim siły roboczej. W Polsce, na Węgrzech, w Czechach, Prusach Książęcych, Brandenburgii zdominowane przez szlachtę reprezentacje stanowe wydawały od końca XV w. ustawy zwiększające wymiar pańszczyzny, ograniczające prawo do opuszczenia wsi, uprawniające właścicieli ziemskich do przywłaszczania sobie gospodarstw dzierżawców. W rezultacie jeszcze u schyłku XVIII w. w krajach na wschód od Łaby zdecydowaną większość chłopów stanowili chłopi pańszczyźniani. Zaostrzenie poddaństwa chłopów w okresie nowożytnym miało tam wyraźny związek ze słabością państwa i słabą cyrkulacją pieniądza.
W Rosji, gdzie poddaństwo chłopów rozwinęło się XVI–XVIII w., po regulujących ich status ustawach XVII-wiecznych i rozwiązaniach prawnych wprowadzonych przez Piotra I Wielkiego chłopi stali się zbywalną częścią majątku właścicieli ziemskich. Ich ograniczone, wynikające ze zwyczaju, prawo do opuszczenia wsi raz w roku, zostało w praktyce zniesione. Od połowy XVIII w. w krajach środkowowschodniej Europy pod wpływem idei oświeceniowej nasilała się krytyka poddaństwa, ogromne rozmiary przybrało także zbiegostwo chłopów. Pod taką presją doszło do złagodzenia osobistego poddaństwa chłopów (w Polsce 1768 zakazano panom karania poddanych śmiercią), a nawet jego zniesienia (Wołoszczyzna i Mołdawia w latach 40., Pomorze 1763) bądź zasadniczego ograniczenia (Prusy w latach 40. i 70., monarchia austriacka w latach 80.). W monarchiach absolutnych środkowej i wschodniej Europy (Prusy, Austria, Rosja) w końcu XVIII i w 1. połowie XIX w. zniesienie poddaństwa chłopów okazało się niezbędne do przeprowadzenia reform i powiększenia ich potencjału militarnego. W Polsce wolność osobistą chłopów proklamował wydany 1794 w czasie powstania kościuszkowskiego uniwersał połaniecki (uniwersały kościuszkowskie), a 1807 wprowadzono ją w Księstwie Warszawskim (konstytucja Księstwa Warszawskiego 1807 i dekret grudniowy) i w zaborze pruskim. Zniesienie pańszczyzny oraz nadanie chłopom dziedzicznego prawa do uprawianej ziemi nastąpiło w tej części Europy później: w Prusach i na ziemiach polskich pod zaborem pruskim stopniowo do 1850, w Austrii i w zaborze austriackim 1848; w Rosji ukaz uwłaszczeniowy 1861, obejmujący także ziemie polskie pod zaborem rosyjskim, został potwierdzony i rozszerzony przez ukazy uwłaszczeniowe 1864.
Halina Manikowska
2) Pojęcie ukształtowane w okresie monarchii absolutnej, oznaczające podporządkowanie wszystkich mieszkańców kraju władzy państwowej, niezależnie od ich stanu.
Bibliografia
W. Kula Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego. Próba modelu, Warszawa 1983;
J. Rutkowski Wieś europejska późnego feudalizmu XVI–XVIII w., oprac. J. Topolski, Warszawa 1986;
M. Bloch Slavery and Serfdom in the Middle Ages: Selected Essays, Berkeley 1975;
R. Fossier Peysans d’Occident XI–XIV siècles, Paris 1984.
