Polska. Ochrona przyrody i środowiska
 
Encyklopedia PWN
Polska. Ochrona przyrody i środowiska
Polska należy do krajów, w których najwcześniej podjęto i rozwinięto akcję ochrony przyrody; zapoczątkowana przez naukowców (L. Zejszner, M. Siła-Nowicki, M. Raciborski, J.G. Pawlikowski i in.), wkrótce zyskała poparcie społ. (zwłaszcza działalność Pol. Tow. Tatrzańskiego i Pol. Tow. Krajoznawczego). Sejm Krajowy we Lwowie 1868 wydał akt prawny, pierwszy tego typu na świecie, obejmujący ochroną tatrzańskie zwierzęta — kozicę i świstaka. W okresie międzywojennym stworzono w tej dziedzinie podstawy prawne (1934 ustawa o ochronie przyrody), organizacyjne (np. utworzenie 1919 Państw. Rady Ochrony Przyrody), nauk. (W. Szafer, A. Wodziczko, W. Goetel i in.) i społ. (1928 zał. Ligi Ochrony Przyrody); zapoczątkowano restytucyjną hodowlę żubrów (1929) i koników typu tarpana leśnego (1936) oraz tworzenie pomników i rezerwatów przyrody oraz parków nar.; już wówczas wysunięto prekursorskie kwestie: ochrony wód przed zanieczyszczeniem (W. Kulmatycki), zapobiegania niekorzystnym następstwom gospodarki człowieka w przyrodzie i ochrony krajobrazu (Wodziczko).
W ustawie o ochronie przyrody z 1949 uwzględniono pojęcie ochrony zasobów przyrody, nowe wówczas w prawodawstwie światowym; na mocy tej ustawy wprowadzono ochronę gatunkową roślin (1946, 1957, 1983, 2001, 2004) i ochronę gatunkową zwierząt (1952, 1983, 2001, 2004), objęto ochroną (do końca 2009) 35 420 pomników przyrody, utworzono 1451 rezerwatów przyrody o łącznej pow. ok. 163 tys. ha i 23 parki nar. o pow. ok. 317,2 tys. ha. Od 1974 przystąpiono do tworzenia parków krajoznawczych i obszarów chronionego krajobrazu; w Polsce istnieje (2009) 121 parków krajobrazowych o pow. ok. 2607 tys. ha oraz 374 obszary chronionego krajobrazu o pow. ok. 7059 tys. ha.
Zakłady przem. zostały zobowiązane do instalowania urządzeń oczyszczających oraz do poszukiwania technologii ograniczających w możliwie wysokim stopniu zanieczyszczanie środowiska; w celu przywrócenia produktywności obszarom zdewastowanym przez górnictwo, poddaje się je rekultywacji; zajęto się ochroną gleby przed zanieczyszczeniem, degradacją i erozją oraz ochroną krajobrazu na obszarach, których walory przyr. i estetyczne powinny być wykorzystane na potrzeby turystyki i wypoczynku.
Rozwinięto prace nad nowymi metodami w gospodarce rolnej, eliminującymi szkodliwe skutki nadmiernej chemizacji. W 1961 wprowadzono ustawę o ochronie wód, 1962 ustawę o prawie wodnym (zmodyfikowaną 1974), 1966 ustawę o ochronie powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniem, 1971 ustawę o ochronie gruntów rolnych i leśnych oraz rekultywacji gruntów. Ponadto powołany przez rząd zespół ekspertów oprac. 1973 kompleksowy program ochrony i kształtowania środowiska do 1990. W 1980 wprowadzono ustawę o ochronie i kształtowaniu środowiska, utworzono Inspekcję Ochrony Środowiska oraz powołano Państw. Radę Ochrony Środowiska. Organem nacz. administracji państw. w zakresie ochrony przyrody jest Minist. Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, jego organem fachowym — nacz. konserwator przyrody; na szczeblu władzy terenowej działają wojew. konserwatorzy przyrody; organami doradczymi i opiniodawczymi są Państw. Rada Ochrony Przyrody i wojew. komitety ochrony przyrody. Utworzone 1972 Minist. Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska (ob. Minist. Środowiska) zintegrowało politykę środowiskową z planowaniem przestrzennym; resort ten objął sprawy ochrony wód i powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniem. W 1976 sejm wprowadził do Konstytucji PRL postanowienie uznające środowisko przyr. za dobro ogólnonarodowe. W celu podporządkowania całego kompleksu zagadnień ochrony środowiska specjalnemu resortowi utworzono 1983 Urząd Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Prace nauk. są prowadzone w Inst. Kształtowania Środowiska (zał. 1974), Zakładzie Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN w Krakowie (zał. 1951) i in. placówkach nauk.; w PAN istnieje od 1957 Kom. Ochrony Przyrody oraz Kom. Naukowy „Człowiek i Środowisko”. Tematyka ochrony środowiska była szeroko uwzględniona w pracach II Kongresu Nauki Pol. 1973. Polska jest członkiem Międzynar. Unii Ochrony Przyrody i jej Zasobów (od czasu jej utworzenia 1948), uczestniczy w realizacji programu UNESCO „Człowiek i Biosfera” i Międzynar. Programu Biologicznego; opracowała raport o stanie ochrony środowiska w Polsce na konferencję ONZ w Sztokholmie 1972; zainicjowała ochronę Morza Bałtyckiego i jest sygnatariuszem Konwencji o rybołówstwie i ochronie żywych zasobów Morza Bałtyckiego i Bełtów (Gdańsk 1973) oraz Konwencji o ochronie środowiska morskiego Morza Bałtyckiego (Helsinki 1974).
Polska należy do krajów o znacznie zanieczyszczonym środowisku, niewspółmiernie dużym do potencjału przem. kraju. Wiele czynników gosp., społ., a zwłaszcza polit. powodowało, że do końca lat 80. XX w. stan środowiska przyr. systematycznie się pogarszał. Dopiero w ostatniej dekadzie XX w., w następstwie dokonanych przemian polit.-gosp., zaczął ulegać poprawie; nastąpiło spowolnienie procesów degradacyjnych lub ich likwidacja, w tym gł. ograniczenie emisji zanieczyszczeń przez przemysł ciężki oraz znaczne zmniejszenie wpływu (antropopresji) dużych zakładów przem. na atmosferę, hydrosferę i biosferę, tj. zasoby odnawialne.
Stan powietrza atmosferycznego jest uwarunkowany przez emisję zanieczyszczeń do atmosfery z terytorium Polski, transport transgraniczny oraz warunki meteorologiczne. Największy wpływ na rodzaj i ilość zanieczyszczeń wprowadzanych do atmosfery ma struktura zużycia paliw.
W procesach wytwarzania energii w elektrowniach i ciepłowniach powstaje ok. 67% uwalnianego do atmosfery ditlenku siarki (SO2), ok. 40% tlenków azotu (NOx), ok. 12% pyłów i ok. 2% tlenku węgla (CO); pojazdy mech. emitują ok. 40% NOx, ok. 26% CO i ok. 24% węglowodorów, a także związki ołowiu; motoryzacja i paleniska domowe wykorzystujące węgiel są najbardziej uciążliwymi źródłami zanieczyszczenia atmosfery w centrach dużych miast, np. w Krakowie. Zły stan czystości powietrza na Górnym Śląsku jest wynikiem emisji zanieczyszczeń z krajowych źródeł przem. oraz ich napływu z Czech, a w południowo-zachodniej Polsce — także z Niemiec (następstwem tego są m.in. zniszczenia w sudeckich lasach świerkowych). Z terytorium Polski zanieczyszczenia są transportowane nad terytorium wschodnich i północnych sąsiadów; Polska należy do krajów wymieniających zanieczyszczenia, tzn., że wielkość eksportu zanieczyszczeń jest zbliżona do wielkości importu.
Szacuje się, że w Polsce emisja zanieczyszczeń gazowych wyniosła 2008: SO2 — 1,0 mln t (1989 — 3,9 mln t, 1991 — 3,0 mln t, 2000 — 1,5 mln t), NOx — 0,8 mln t (1989 — 1,5 mln t, 1991 — 1,2 mln t, 2000 — 0,8 mln t), CO — ok. 2,7 mln t, niemetanowych lotnych związków org. — 0,9 mln t, amoniaku (NH3) — 0,3 mln t, dodatkowo emisja ditlenku węgla (CO2) jest szacowana na ok. 325 mln t. Emisja pyłów 1989–2007 zmniejszyła się z 2,4 mln t do 0,4 mln t rocznie.
Przestrzenny rozkład emisji zanieczyszczeń jest bardzo nierównomierny — największy poziom osiąga ona na obszarach dużych aglomeracji miejskich oraz w gł. okręgach przemysłowych. Zdecydowanie najgorsza sytuacja występuje w woj. śląskim, gdzie na obszarze stanowiącym zaledwie 2,1% powierzchni Polski koncentruje się aż 15–20% krajowej emisji SO2, NOx i pyłów; od wielu lat są tu przekraczane wartości dopuszczalnych stężeń wszystkich ważniejszych zanieczyszczeń atmosfery, w tym metali ciężkich, tlenku węgla i węglowodorów.
W atmosferze wielu rejonów, zwłaszcza przy ruchliwych ulicach miejskich, występują podwyższone w stosunku do poziomu dopuszczalnego zapylenie oraz stężenie szkodliwych gazów: CO, NOx i, rzadziej, SO2 oraz znaczny wzrost stężenia CO2. W Krakowie i niektórych miastach Górnego Śląska występuje kwaśny smog, stanowiący duże zagrożenie dla zdrowia ludzkiego oraz powodujący znaczne straty materialne.
Od pocz. lat 90. obserwuje się zmniejszanie emisji zanieczyszczeń powietrza, co początkowo było spowodowane spadkiem produkcji przem., obecnie — postępem w instalowaniu urządzeń ochronnych. Wzrasta liczba urządzeń odpylających i ich średnia skuteczność; powstają nowe instalacje odsiarczania spalin i usuwania z nich tlenków azotu. Ilość zanieczyszczeń zatrzymanych i zneutralizowanych w urządzeniach oczyszczających wyrażona w tys. t/rok przedstawia się następująco (2008): pył — 19 161, SO2 — 1392, NOx — 84, CO — 383, węglowodory — ok. 19, inne zanieczyszczenia gazowe — ok. 300; w przypadku pyłów stanowi to 99,6% zanieczyszczeń wytworzonych, a w przypadku innych gazów: SO2 — 69,7%, NOx — 20,3%, CO — 52,4%, węglowodory — 61,2%, inne zanieczyszczenia gazowe — 37,9%.
Stan wód. W poł. lat 60. do I klasy czystości zaliczano 32% długości rzek, 25% do II klasy, 14% do III, 29% zaś stanowiły wody nadmiernie zanieczyszczone. Wody, które wg kryterium fizykochemicznego można było zaliczyć do I klasy czystości, stanowią 8,6% łącznej dł. badanych rzek, wody II klasy — ok. 32,2%, wody III klasy — ok. 39,5% dł. rzek; reszta, tj. 19,7% dł. rzek, to wody pozaklasowe, nie odpowiadające normom (2001). Podobnie przedstawia się stan czystości jezior. W 2004, w związku z przystąpieniem Polski do UE, zaczęła obowiązywać Ramowa Dyrektywa Wodna, toteż dawny, trzyklasowy podział czystości wód zastąpiono nowym — 5-klasowym (klasy jakości), który zwraca uwagę bardziej na kwestie ekologiczne, niż użytkowe. W 2006 wg danych monitoringu diagnostycznego (1544 punkty pomiarowe): w dorzeczu Wisły wody II klasy zostały odnotowano na 3,4% punktów pomiarowych, III — 35,2%, IV — 45,1, V — 16,3%; w dorzeczu Odry: II — 0,5%, III — 34,6%, IV — 40%, V — 24,9%; pozostałe dorzecza: II – 2,7%, III — 56,8%, IV — 37,8%, V — 2,7%. Wód powierzchniowych I klasy jakości nie odnotowano. Ta niezadowalająca sytuacja jest wynikiem odprowadzania do odbiorników (rzek i jezior) ponad 12% ścieków nieoczyszczonych oraz ok. 29% ścieków oczyszczonych tylko wstępnie (mechanicznie). Ponad 70% krajowej ilości ścieków wymagających oczyszczenia jest odprowadzane z ok. 130 dużych miast. Jednak dzięki rozwojowi systemów kanalizacyjnych oraz oczyszczalni ścieków parametry sanitarne wód powierzchniowych ulegają w ostatnich latach zdecydowanej poprawie. Poprawa stanu czystości wód jeziornych następuje wolniej, m.in. ze względu na uwalnianie się zanieczyszczeń zakumulowanych w minionych latach w osadach dennych.
Z 897 miast (2009) 895 jest wyposażonych w sieć wodociągową, 892 — skanalizowanych, a 885 ma oczyszczalnie ścieków, gł. mech.-biologiczne. Gorsza sytuacja jest w małych miejscowościach oraz na terenach wiejskich. Jednak i tam wyposażenie w sieć kanalizacyjną i oczyszczalnie ścieków systematycznie się poprawia. Udział ścieków przem. w ściekach miejskich jest bardzo zróżnicowany, wynosi przeciętnie 40%. Budowa wodociągów na wsi wyprzedzająca budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków stanowi poważne zagrożenie dla wód podziemnych. Dużym problemem jest także zasolenie wód Wisły i Odry oraz ich dopływów wodami kopalnianymi z Górnego Śląska i zanieczyszczenie środowiska wodno-glebowego nie w pełni zagospodarowaną gnojownicą produkowaną przez fermy przem. chowu zwierząt. Z obj. 46 mld m3 wody odprowadzanej rocznie z terytorium Polski do Morza Bałtyckiego ok. 8% stanowią ścieki, z których jedynie 60% jest oczyszczonych (biologicznie lub chemicznie) w stopniu spełniającym wymogi prawne.
Stan gleb i gruntów. W 2009 powierzchnia wyłączona z produkcji roln. i leśnej oraz przeznaczonych na cele nieroln. i nieleśne (m.in. pod zabudowę mieszkaniową i przem., na tereny eksploatacji kopalin oraz pod inwestycje komunik. i na zbiorniki wodne) wynosiła ok. 3,9 tys. ha. Około 62 tys. ha gruntów zdewastowanych i zdegradowanych (w sposob naturalny i antropogeniczny) wymaga rekultywacji i zagospodarowania. Zagrożenie potencjalne gleb użytkowanych rolniczo erozją wietrzną dotyczy ok. 54% użytków rolnych (pow. ok. 8,6 mln ha), a zagrożenie gruntów rolnych i leśnych erozją wodną powierzchniową — ok. 28% powierzchni ogólnej (pow. ok. 8,9 mln ha).
Dewastacja i degradacja gleb oraz gruntów jest powodowana przez górnictwo, przemysł (energetyka, przemysł chem., hutnictwo), transport, chemizację i intensyfikację rolnictwa oraz gospodarkę komunalną. Poważnym problemem są liczne przypadki wycieków produktów ropopochodnych podczas ich produkcji, transportu lub magazynowania. Są one przyczyną długotrwałej degradacji gruntów i wód podziemnych.
Na pocz. lat 90. stwierdzono, że tereny zajmowane przez wojska ZSRR (1991–93 wojska Federacji Ros.), o pow. ok. 70 tys. ha (gł. w zachodniej i północno-zachodniej części Polski), zostały w dużym stopniu zdegradowane. Na terenach dużych baz paliw, lotnisk i poligonów występuje zanieczyszczenie gruntu i wód podziemnych produktami ropopochodnymi. Ze szczegółowych badań (prowadzonych gł. przez Państw. Inspekcję Ochrony Środowiska WAT) wynika, że produkty te zanieczyszczają szkielet glebowy oraz w wielu przypadkach tworzą na powierzchni wód podziemnych lub na stropie warstwy nieprzepuszczalnej wyraźną warstwę pływającego paliwa o grubości dochodzącej do kilku metrów. Zanieczyszczenie środowiska gruntowo-wodnego terenów wojsk. jest spowodowane również innymi substancjami chem., np. metalami ciężkimi, fenolami i detergentami. Degradacja środowiska wykracza często poza granice tych terenów, w wielu rejonach stwierdzono nielegalne składowiska odpadów, wokół których grunt jest zanieczyszczony szkodliwymi substancjami. Badania nie wykazały występowania skażeń bojowymi środkami trującymi ani skażeń promieniotwórczych.
Z powodu zanieczyszczenia powietrza, ponad 60% gleb uprawnych wymaga systematycznego nawożenia zasadowymi związkami wapnia (wapnowanie).
W 2009 ogółem zrekultywowano ok. 1,4 tys. ha i zagospodarowano ok. 0,5 tys. ha gruntów zdegradowanych, w prawie 90% na cele roln. i leśne.
Stan lasów. W 2001 ok. 40% lasów w zarządzie Lasów Państw. uznano za zdrowe, ok. 50% znalazło się w strefie ostrzegawczej (uszkodzenia słabe), a ok. 10% miało średnie i silne uszkodzenia, wynikające z oddziaływania gazów i pyłów. Najbardziej są uszkodzone lasy w woj.: śląskim, dolnośląskim (okolice Wrocławia), małopol. (okolice Krakowa), mazow. (okolice Radomia) i podkarpackim, a najmniej w podlaskim, mazow. i lubelskim. Zjawiska niszczenia lasów przez szkodliwe owady, choroby grzybowe, szkody klim. i klęski żywiołowe (np. huragan w Puszczy Piskiej 2002) są potęgowane przez przem. zanieczyszczenia powietrza i gleby, deficyt i skażenie wód, globalne zmiany klimatu i zwiększony ruch rekreacyjno-turyst. na terenach leśnych.
Gospodarka odpadami. W Polsce rocznie wywozi się na wysypiska ponad 46 mln m3 odpadów komunalnych oraz wytwarza ok. 124 mln t innych odpadów, w tym przem., wśród których dominują odpady z zakładów wzbogacania węgla (ok. 28%), odpady z flotacyjnego wzbogacania rud metali nieżelaznych (ok. 24%), a także popioły lotne i żużle z elektrowni, elektrociepłowni oraz kotłowni (ok. 11%). Odpady niebezpieczne (toksyczne) lub potencjalnie niebezpieczne stanowią kilka procent odpadów przem. wytwarzanych i nagromadzonych, lecz ich wpływ na stan środowiska jest znacznie bardziej istotny. Około 30% odpadów niebezpiecznych i ok. 50% wytwarzanych odpadów przem. wykorzystuje się gospodarczo, resztę składuje się na wysypiskach, składowiskach, hałdach i w stawach osadowych — wielkości te nie uwzględniają nadkładu zdejmowanego ze złóż kopalin wydobywanych metodą odkrywkową (ilość odpadów przem. uciążliwych dla środowiska nagromadzonych na terenach zakładów jest największa w rejonie: Katowic., Legnicy, Wałbrzycha, Krakowa, Szczecina i Tarnobrzega). W Polsce znajduje się największy w Europie zbiornik odpadów przem. — Żelazny Most (Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy).
Unieszkodliwianie odpadów komunalnych odbywa się niemal wyłącznie przez składowanie ich na ponad 1000 wysypiskach śmieci o łącznej pow. 3,2 tys. ha; obecnie budowane wysypiska są wyposażone w niezbędne zabezpieczenia chroniące wody podziemne (odpady) — największe z nich mają pow. do ok. 20 ha; liczba „dzikich” wysypisk jest szacowana na ok. 10 tysięcy. Pracuje także kilka kompostowni (np. w Warszawie, Katowicach, Kołobrzegu, Zielonej Górze). Przy tym tylko ok. 65% ludności Polski jest objętych obsługą komunalną wywozu odpadów bytowych. Zahamowanie wzrostu ilości gromadzonych odpadów wymaga działań obejmujących poprawę efektywności gospodarowania surowcami, segregację odpadów, wtórne wykorzystanie odpadów (recykling) oraz wdrażanie czystych technologii.
Klimat akustyczny. Według przepisów pol. dopuszczalny poziom hałasu (dźwięku A) na terenie chronionym, m.in. o zabudowie mieszkaniowej, waha się dla pory dziennej w granicach 40–60 dB, dla pory nocnej 30–50 dB, a maksymalnie krótkotrwałe 65–85 dB, w zależności od klasyfikacji terenu związanej gł. z charakterem zabudowy (jednorodzinna, wielorodzinna, centra miast) i natężeniem ruchu pojazdów. Ogółem ludność kraju zagrożoną hałasem o ponadnormatywnym poziomie szacuje się na podstawie badań i obserwacji na ok. 33%, z czego 25% dotyczy zagrożenia od źródeł hałasu w środowisku zewn., a 8% od hałasów w budynkach i na stanowiskach pracy.
Poziom hałasu w terenie (zwłaszcza w miastach) znacznie przekracza wartości dopuszczalne, np. poziom hałasu przekraczający 70 dB występuje na ok. 75% ulic w Poznaniu, ok. 67% w Warszawie, ok. 50% w Gdańsku. W aglomeracjach miejskich klimat akust. kształtuje gł. hałas komunik. (ruch drogowy, szynowy i lotn.); na hałas przekraczający dopuszczalne wartości (ponad 60 dB) są narażeni mieszkańcy co najmniej 20% pow. kraju; udział mieszkańców nań narażonych wynosi: ponad 30% w miastach dużych, ponad 45% w średnich, ponad 25% w miastach małych i ok. 7% na wsiach. Główną metodą ochrony przed hałasem w środowisku jest właściwe planowanie przestrzenne i projektowanie obiektów urb-arch. (z zastosowaniem materiałów i urządzeń przeciwhałasowych, podkładów antywibracyjnych itp.; ochrona przed hałasem).
System badań i ocen stanu środowiska zapewniający rejestrację zmian, które w nim zachodzą to monitoring środowiska. Koordynatorem tych działań jest Inspekcja Ochrony Środowiska (IOŚ) — centralny organ administracji państw. pełniący ponadto funkcję „policji ekologicznej”, do której zadań należy kontrolowanie przestrzegania przepisów ochrony środowiska. Aktualne dane o stanie środowiska w Polsce można znaleźć m.in. w publikacjach GUS, IOŚ, Centrum Informacji o Środowisku GRID-Warszawa, urzędów administracji państw. i organizacji ekol. oraz w raportach różnego rodzaju instytutów nauk.-badawczych. GUS wydaje co roku opracowania statyst. pt. Ochrona środowiska. Centrum Informacji o Środowisku GRID-Warszawa jest jednym z 9 ośr. Świat. Bazy Danych o Zasobach (Global Resource Information Database), powstałej z inicjatywy Programu Środowiskowego Narodów Zjedn. (United Nations Environment Programme — UNEP).
Mimo znacznego zniszczenia i zanieczyszczenia środowiska zasoby przyrodnicze Polski są nadal ogromne, a w wielu przypadkach unikatowe na skalę eur. lub światową. Około 32% pow. kraju objęto różnymi przestrzennymi formami ochrony przyrody (2009). Nieprzestrzeganie przepisów prawa ochrony środowiska oraz transgraniczne i regionalne zanieczyszczenia powietrza powodują spadek skuteczności ochrony przyrody w formie rezerwatowej (przykładem mogą być zniszczenia w parkach nar.: Karkonoskim, Ojcowskim lub Babiogórskim). Źródłem poważnych zagrożeń dla wielu parków nar. jest wadliwa gospodarka wodna na terenach do nich przyległych, oddziaływanie nawozów i środków ochrony roślin, spływających z przyległych pól oraz masowa turystyka. Poprawę stanu środowiska wiąże się z realizacją idei ekorozwoju, czyli trwałego i zrównoważonego rozwoju społ. harmonijnie łączącego gospodarkę, przyrodę i społeczeństwo, opartego na poszanowaniu praw i dóbr przyrody, także na rzecz przyszłych pokoleń.
Andrzej Kulig (Stan środowiska przyrodniczego)
zgłoś uwagę
Ilustracje
Izerskie, Góry, zniszczony las na skutek kwaśnych deszczówfot. M. Grzyb/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia