Polska. Książka
państwo w środkowej Europie, nad Morzem Bałtyckim
Polska. Książka
Encyklopedia PWN
Od początków do 1795. Księgi rękopiśmienne (w języku łac.) sprowadzali do Polski od X w. duchowni chrześc. oraz monarchowie z zachodniej Europy, przede wszystkim z Włoch, Niemiec, Francji i Czech. Z zachowanych w pol. zbiorach obcych kodeksów rękopiśmiennych najcenniejsze są: zbiór kazań z przeł. VIII i IX w. (ob. w Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Krakowie), podręczny ewangeliarz z X w. (Biblioteka Katedralna w Gnieźnie), XI-wieczne bogato iluminowane kodeksy liturgiczne: Ewangeliarz gnieźnieński (tamże), Ewangeliarz płocki, zw. też Złotym kodeksem pułtuskim (Biblioteka Czartoryskich w Krakowie), Sakramentarz tyniecki (Biblioteka Nar.), XII-wieczne: Ewangeliarz emmeramski (Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Krakowie), Ewangeliarz Anastazji w cennej srebrnej oprawie (Biblioteka Nar.). Książki na ziemiach pol. sporządzano najprawdopodobniej już od przeł. X i XI w. w skryptoriach klasztornych i król., które prowadziły też wymianę egzemplarzy, a od XIV w. — także w mieszczańskich pracowniach kaligraf. oraz iluminatorskich i w Akad. Krakowskiej. Szatę zewn. książek kształtowano początkowo wg wzorców zachodnich, XIII–XIV w. wedle stylu szkoły śląskiej, XV–XVI w. — gł. szkoły krak.; forma i wystrój tych ksiąg odzwierciedlały tendencje panujące w sztuce danej epoki, a także wpływały na nie. Do najstarszych zachowanych zabytków piśmiennictwa średniow. należą: Rocznik świętokrzyski dawny za lata 1122–36 (Biblioteka Nar.) i Rocznik kapitulny krakowski z XIII w. (Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Krakowie); spośród kodeksów iluminowanych najważniejsze są: Psałterz trzebnicki z XIII w. (Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu), Psałterz floriański z przeł. XIV i XV w. (Biblioteka Nar.), Kodeks Baltazara Behema z pocz. XVI w. (Biblioteka Jag.). Dominujący w piśmiennictwie eur. język łac. był z wolna wypierany przez język polski. Ze znanych dziś tekstów pierwsze pol. słowa zawierają bulla papieża Innocentego II (1136) i tzw. bulla śląska z XII w., pierwsze pełne zdanie w języku pol. — Księga henrykowska z przeł. XIII i XIV w. (Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu), większe teksty polskojęzyczne — Kazania świętokrzyskie z poł. XIV w. (Biblioteka Nar.), trójjęzyczny Psałterz floriański z przeł. XIV i XV w., Kazania gnieźnieńskie z XV w. (Biblioteka Katedralna w Gnieźnie), Psałterz puławski (Biblioteka Czartoryskich w Krakowie) i Biblia królowej Zofii, zw. szaroszpatacką (2 karty w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu). Rozprowadzaniem ksiąg do XVI w. zajmowali się ich producenci (skrybowie, od końca XV w. drukarze) i wędrowni handlarze.
Pierwsze wzmianki o księgarzach w Polsce pochodzą z 2. poł. XV w., choć na handel księgarski zezwalał już 1364 przywilej król. nadany Akad. Krakowskiej. Książki i inne dokumenty piśmiennicze gromadzono w tworzonych od XI w. bibliotekach katedralnych, kapitulnych, przy szkołach parafialnych (zwłaszcza od XIII w.); w XIV w. powstała pierwsza biblioteka uniwersytecka w Akad. Krak. (Biblioteka Jagiellońska), organizowano też biblioteki dworskie (na dworach piastowskich istniały już w XI w.), rodowe, mieszczańskie (rozwijające się zwłaszcza w epoce renesansu).
Książki drukowane zaczęto wytwarzać w Polsce w 3 ćwierci XV w. Z wolna wypierały one księgi sporządzane ręcznie, choć je początkowo naśladowały, m.in. krojem pisma, elementami dekoracyjnymi, układem treści (iluminacja, inicjał, kolofon). Pierwsze, zwykle efemeryczne, warsztaty tworzyli drukarze wędrowni: uznawany za pierwszego drukarza na ziemiach pol. K. Straube (Kraków, 1473/74–1477), z którym do tego miana konkuruje hipotetyczny, anonimowy Typograf kazań papieża Leona I (Chełmno?, 1473–78), Sz. Fiol (Kraków, ok. 1486?–1491), K. Elyan (Wrocław, ok. 1475–1482); pierwszy znany drukowany w języku pol. tekst Ojcze nasz, Zdrowaś Maria i Wierzę w Boga w Statuta synodalia... 1475), K. Baumgarten (Gdańsk, 1498–99). W XVI w. książka przybrała nowocześniejszy wygląd: upraszczano i unifikowano formy typograf., wprowadzając gł. pisma got. oraz humanist. antykwę i kursywę, ustalono proporcje kolumn, wprowadzono kartę tytułową, ilustracje wykonywane ręcznie zastępowano odbitkami drzeworytniczymi, a od przeł. XVI i XVII w. — miedziorytowymi. Od pocz. XVI w. tworzono stałe oficyny druk., a od 2. poł. wyodrębniały się z nich specjalistyczne firmy drukarsko-wydawnicze, księgarskie i introligatorskie.
Głównym ośr. produkcji książek do ok. 1580 był Kraków, gdzie działali m.in.: K. Hochfeder, J. Haller, F. Ungler (pierwsza znana drukowana w języku pol. książka Raj duszny Biernata z Lublina 1513), H. Wietor, Szarffenbergowie, Łazarz Andrysowic i jego syn J. Januszowski, Siebeneicherowie, A. Piotrkowczyk i jego następcy. Wprowadzenie techniki drukarskiej (zwłaszcza działalność ośr. krak., przede wszystkim Wietora, Unglera, Januszowskiego) umożliwiło rozpowszechnienie się w Polsce idei renes. humanizmu, rozwój języka i piśmiennictwa polskiego. Drugim ośr. XVI-wiecznego drukarstwa pol. był Wrocław, gdzie działali m.in.: Baumgarten, Szarffenbergowie, J. Baumann; drukarnie tworzono także w Gdańsku (m.in. J. Weinreich, Rhodowie), Poznaniu i Toruniu (m.in. M. Nering). Od poł. XVI w. do rozpowszechnienia się ruchu drukarsko-wydawniczego przyczyniła się reformacja — innowiercze drukarnie zakładano m.in. w Królewcu, ważnym wówczas ośr. produkcji druków pol., zwłaszcza reformacyjnych (m.in. Weinreich, A. Augezdecki, J. Daubmann, działalność J. Seklucjana, J. Maleckiego), Brześciu Litew., Krakowie (Wirzbięta, A. Rodecki, Prostnitzowie), Pińczowie (Daniel z Łęczycy), Rakowie (S. Sternacki), Lesznie (D. Vetter), Wilnie; od ok. 1554 gł. ośr. drukarstwa żydowskiego był Lublin. Drukarnie zakonne, gł. jezuitów, pijarów i bazylianów, tworzono od lat 80. XVI w., m.in. w Wilnie, Warszawie, Kaliszu, Lwowie, Poznaniu, Wrocławiu; ich rozkwit przypada na XVIII w. Na terenie Polski wytłoczono pierwsze w świecie druki czcionką cyrylicką (Fiol ok. 1491), w języku węg. (Wietor 1527) i łot. (Daniel z Łęczycy 1585).
W okresie renesansu mnożyły się biblioteki prywatne, tworzone nie tylko przez najliczniejszą dotychczas grupę kolekcjonerów książek — duchowieństwo, lecz także przez świeckich możnowładców, szlachtę, uczonych i mieszczan; powstawały też pierwsze biblioteki miejskie (Poznań 1535, Gdańsk 1596), innowiercze biblioteki gimnazjalne (Gdańsk, Toruń, Elbląg, Pińczów, Raków) i prywatne; początkowo w zbiorach przeważały książki importowane, gł. z Włoch, Francji, Niemiec, od XVI w. — druki rodzimej produkcji.
W okresie ilościowego i jakościowego regresu produkcji wydawniczej XVII–poł. XVIII w., spowodowanego m.in. kontrreformacją, wojnami ze Szwecją i Kozakami oraz cenzurą; (edykt z 1523), dość żywą działalność rozwijały oficyny wydawnicze w Krakowie (Piotrkowczykowie, drukarnia Akad. Krak.), a przede wszystkim w Gdańsku (A. Hünefeld, J. Förster), także w Rakowie (Sternacki), Lesznie (drukarnia braci czeskich), Wilnie (drukarnia uniwersytecka); liczne biblioteki uległy zniszczeniu i rozproszeniu, zbiory wielu z nich wywieziono; rozwijały się przede wszystkim biblioteki kolegiów zakonnych, zwłaszcza jezuickich i pijarskich. W XVII w. powstały pierwsze cechy i stow. drukarzy i księgarzy. W okresie oświecenia nastąpił ponowny rozkwit drukarstwa i księgarstwa; gł. ośr. stała się Warszawa, gdzie powstawały duże i rzutkie przedsiębiorstwa na eur. poziomie techn. i organizacyjnym, o szerokich kontaktach międzynar. i krajowych (W. Mitzler de Kolof, M. Gröll, P. Dufour, P. Zawadzki); najliczniejsze w Polsce i dobrze wyposażone zakłady kośc. i klasztorne rozszerzyły działalność o produkcję książek świeckich; nowe oficyny tworzono w wielu niewielkich nawet miastach, także w Królewcu (Hartungowie, Kanterowie), na Dolnym i Górnym Śląsku. Znów zaczęto tworzyć biblioteki — 1747 otwarto pierwszą pol. bibliotekę publiczną i nar., Bibliotekę Załuskich (po III rozbiorze wywiezioną do Rosji); Komisja Edukacji Nar. zainicjowała państw. politykę biblioteczną, która objęła wszystkie świeckie biblioteki szkolne, akademickie oraz Bibliotekę Załuskich.
Pod zaborami. W okresie zaborów produkcja książek rosła i różnicowała się; pojawiły się nowe formy wydawnicze: wydawnictwa subskrypcyjne, serie (zw. często bibliotekami), powieści zeszytowe, jarmarczne, produkowane gł. w małych ośrodkach. Rękodzielnicze warsztaty przekształcały się w zmechanizowane, przem. przedsiębiorstwa (wprowadzenie szybkobieżnych maszyn drukarskich, zecerskich, stereotypii i innych wynalazków), nierzadko skupiające wszystkie procesy związane z produkcją książek (wydawnictwa, drukarnie, introligatornie, księgarnie i in.; niektóre z nich przetrwały do dziś); gł. ośr. stały się: Warszawa (Glücksbergowie, Drukarnia Banku Pol., firmy S.H. Merzbacha, Orgelbrandów, Gebethnera i Wolffa, Arctów), Poznań (J.K. Żupański, W.M. Stefański, Leitgeberowie), Kraków (drukarnia uniwersytecka, firmy J. Maja, Friedleinów, A. Grabowskiego, Drukarnia Nar., firmy A. Krzyżanowskiego, Anczyców), Lwów (Pillerowie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, W. Gubrynowicz, B. Połoniecki, Altenbergowie), Wilno (J. Zawadzki). Rozwój produkcji i rozpowszechniania książek był jednakże hamowany przez zacofanie przem. na ziemiach pol. oraz przez prewencyjną i represyjną cenzurę państw zaborczych, najostrzejszą w zaborze ros., najbardziej liberalną w zaborze austr.; powodowała ona nasilenie się produkcji i kolportażu wydawnictw tajnych oraz nielegalnie sprowadzanych z zagranicy, zwłaszcza w okresach zaostrzonych konfliktów politycznych. Wobec niedostatku rodzimych instytucji kult. dużą rolę w szerzeniu czytelnictwa odgrywały biblioteki parafialne i klasztorne, a od poł. XIX w. płatne i społecznikowskie wypożyczalnie publiczne, służące gł. wówczas grupie odbiorców — inteligencji miejskiej i szlachcie; pracy nauk. i oświat. służyły biblioteki fundacyjne, mające często na celu także ochronę dóbr kultury pol. przed zniszczeniem (biblioteki fundacyjne polskie), pełniące funkcje nar. — Biblioteka Jag. i biblioteka Ossolineum; rozwijały się biblioteki powszechne, gł. czytelnie zakładane przez organizacje społ.-oświat., biblioteki specjalne (gł. towarzystw nauk.); ważną rolę odegrały pol. biblioteki za granicą.
Ilustracyjną technikę miedziorytową od lat 20. XIX w. zastępowała litografia, a od przeł. XIX i XX w. — metody techniki fotochemicznej; najwybitniejszymi ilustratorami byli: W. Smokowski, M. Stachowicz, M.E. Andriolli, F. Kostrzewski, A. Grottger, W. Gerson, J. Kossak, A. i M. Gierymscy, P. Stachiewicz, S. Witkiewicz.
Zmechanizowanie produkcji książki w XIX w. odbiło się niekorzystnie na jej wartościach estetycznych, obniżyło jej walory artyst.; próbę ich przywrócenia podjęli: S. Wyspiański oraz współpracownicy czasopism „Chimera” i „Życie”, w 20-leciu międzywojennym utworzone wówczas towarzystwa bibliofilskie (bibliofilstwo; K. Witkiewicz, K. Piekarski, W. Łazarski, A.J. Półtawski i in.).
Druga Rzeczpospolita i druga wojna światowa. Pomimo trudnych warunków ekon. i organizacyjnych po odzyskaniu przez Polskę niepodległości 1918 produkcja książek rosła. Zajmowały się nią przede wszystkim prywatne przedsiębiorstwa wielozadaniowe, gł. księgarsko-wydawnicze, z których część przekształciła się w spółki akcyjne. Wśród drukarń przeważały małe i średnie, niedostatecznie wyposażone. Głównym ośr. ruchu wydawniczego i księgarstwa była Warszawa, gdzie oprócz dawnych firm (Gebethner i Wolff, Arct, J. Mortkowicz) działały nowe (prywatne i uspoł.), m.in. Spółdzielnia Księgarska „Książka” (zał. 1917, od 1919 Spółdzielnia Księgarsko-Wydawnicza „Książka”), Księgarnia i Dom Wydawniczy Trzaska, Evert i Michalski (1920), Tow. Wydawnicze „Ignis” (1920), Inst. Wydawniczy „Biblioteka Pol.” (1920), Tow. Wydawnicze „Rój” (1924); w Krakowie działała firma M. Krzyżanowskiego, Krak. Spółka Wydawnicza (1919), w Wilnie — spadkobiercy Zawadzkiego, we Lwowie — firma A. Altenberga, Ossolineum, Księgarnia Pol. B. Połonieckiego, Książnica-Atlas (także w Warszawie; zał. 1924), w Poznaniu — Księgarnia Św. Wojciecha, firma J.S. Leitgebera, Wydawnictwo Pol. R. Wegnera (1920); instytucje specjalizujące się w wydawaniu publikacji w języku niem. skupiały się gł. w Poznaniu, Bydgoszczy i Łodzi, w języku jidysz i hebrajskim — w Warszawie, Wilnie i Łodzi, w języku ukr. — we Lwowie, w białoruskim i litew. — w Wilnie. Wybitnymi ilustratorami byli m.in.: E. Okuń, J. Bukowski, W. Skoczylas, Z. Stryjeńska, M. Hiszpańska-Neumann, T. Cieślewicz (mł.), S. Ostoja-Chrostowski, T. Kulisiewicz.
W okresie II RP rosła liczba bibliotek organizowanych w tworzących się pol. instytucjach (w tym duże specjalistyczne, np. Biblioteka GUS, Biblioteka Sejmowa), szkołach wyższych (m.in. w Wilnie, Poznaniu, Lublinie) i niższego szczebla, powstawały nowe biblioteki miejskie (np. w Łodzi), towarzystw nauk., regionalnych, lokalnych; własną sieć biblioteczną stworzyło wojsko; rozwijała się również sieć bibliotek powszechnych, także dla mniejszości nar. (gł. ukr., żydowskiej, niem.). Zreorganizowano biblioteki szkół wyższych, nawiązano współpracę międzynar.; opiekę nad częścią bibliotek przejęły państwo oraz samorządy terytorialne; sieć placówek bibliotecznych, księgarskich i innych instytucji książki była wprawdzie coraz gęstsza, ale nierównomiernie rozłożona, o wiele więcej ich było w środkowej Polsce i w miastach, znacznie mniej w woj. wschodnich i na wsiach; organizowaną od 1918 Bibliotekę Narodową powołano 1928, a otwarto 1930. W okresie międzywojennym jednoczyły się organizacje zaw. licznie powstałe wcześniej w poszczególnych zaborach; 1907 utworzono Związek Księgarzy Pol., 1917 Związek Bibliotekarzy Pol., 1919 — Związek Zaw. Drukarzy i Pokrewnych Zawodów, 1926 wyodrębniło się Pol. Towarzystwo Wydawców Książek.
Dorobek okresu międzywojennego zniszczyła w większości okupacja niemiecka. Zagładzie uległo 70–80% zasobów księgarń i bibliotek (także prywatnych), zakazano niemal wszelkiej działalności wydawniczej, wiele księgarń (zwłaszcza należących do Żydów) zlikwidowano, pozostałe były koncesjonowane, a przemysł poligraficzny został w połowie zniszczony. Na terenach włączonych do ZSRR upaństwowiono drukarnie, wydawnictwa i biblioteki; część księgozbiorów instytucji pol. włączono do bibliotek instytucji sowieckich. Dzięki patriotycznej postawie ludzi związanych z książką i działalności tajnych organizacji, m.in. Tymczasowej Komisji Porozumiewawczej Organizacji Księgarskich, w poł. 1943 przemianowanej na Tymczasową Radę Księgarstwa Pol., ocalono i rozprzedano wiele książek zakazanych, m.in. podręczników szkolnych, publikacji wydanych konspiracyjnie (ok. 1,5 tys. tytułów książek i broszur w nakładach do kilkunastu tys. egz.), prowadzono szkolenia zaw., uratowano część księgozbiorów bibliotecznych.
OKRES 1944–89 I LATA 90.
Po II wojnie świat. żywiołowo odradzały się prywatne i spółdz. przedsiębiorstwa i instytucje związane z produkcją i rozpowszechnianiem książek, zwłaszcza w dużych miastach, także na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Wznowiły działalność niektóre instytucje wydawniczo-księgarskie (np. Ossolineum, Nasza Księgarnia, Książnica-Atlas), liczni wydawcy prywatni (m.in. Gebethner i Wolff, S.J. Arct, Trzaska, Evert i Michalski, firma Mortkowicza), rosło znaczenie księgarstwa spółdz. (sieć księgarń spółdzielni wydawniczych Książka, Czytelnik). Jednakże stopniowo wprowadzane rygory państwa totalitarnego sprawiały, że przedsięwzięcia prywatne i społ. przegrywały z wielorako uprzywilejowanymi instytucjami państwowymi. Do 1952 sektor prywatny w dziedzinie książki został praktycznie zlikwidowany; jego wąski margines stanowiły nieliczne i reglamentowane wydawnictwa kośc., prywatne antykwariaty, wypożyczalnie książek oraz drukarnie akcydensowe. Zakończono wówczas centralizowanie zarządzania procesami produkcji i dystrybucji książek — 1951–56 kierował nimi Centralny Urząd Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa, podporządkowany następnie Minist. Kultury i Sztuki. Na mocy decyzji adm. rozdzielono działalność wydawniczą, drukarską i księgarską, znacjonalizowano drukarnie, zlikwidowano prywatne wydawnictwa (dostarczające ok. połowy liczby egzemplarzy książek) i księgarnie, a uspołecznione upaństwowiono lub zachowano, wyłącznie formalnie, ich spółdz. status; ograniczono liczbę wydawnictw i ich samodzielność, działalność i specjalizację koncesjonowano, papier przydzielano, plany wydawnicze musiały być akceptowane, a publikacje prewencyjnie cenzurowano; zlikwidowano większość organizacji społ.-zaw. utworzonych gł. w okresie międzywojennym, a ruch bibliofilski uznano za sprzeczny z ideą książki dla mas.
Po 1956 polityka kult. państwa, której formalnym organem pozostawało Minist. Kultury i Sztuki (sprawujące kontrolę przez istniejące w jego ramach centralne zarządy), była bardziej liberalna. Zmniejszał się udział tłumaczeń z języka ros. i języków innych narodów ZSRR (do 1955 stanowiący 2/3 translatorskiej oferty tytułowej) na rzecz przekładów z języków ang., niem., fr.; zmienił się zasadniczo repertuar wydawniczy, pojawiły się książki pisarzy uznawanych dotąd za nie dość postępowych lub wręcz reakcyjnych; w znacznie większym stopniu brano pod uwagę rzeczywiste potrzeby czytelnicze (wydawanie literatury popularnej, np. sensacyjnej, romansów, komiksów); reaktywowano organizacje społ.-zaw., m.in. Pol. Tow. Wydawców Książek, Stow. Księgarzy Polskich. Mimo okresowych obostrzeń polityka wydawnicza PRL do jej końca była najbardziej liberalna w obozie państw komunistycznych. Częściową decentralizację spowodowało utworzenie zjednoczeń (przekształconych następnie w zrzeszenia) przemysłu graficznego (1959) i księgarstwa (1971), zlikwidowanych na przeł. lat 80. i 90.; niemal do końca obligatoryjnie podlegały im wszystkie przedsiębiorstwa danej branży (prócz należących do RSW „Prasa–Książka–Ruch” i wojska). Hurtową i detaliczną sprzedaż książek, ich eksport i import zmonopolizowało Państw. Przedsiębiorstwo „Dom Książki”, zał. 1950; 1953 organizację handlu zagr. przejęła Ars Polona (do 1957 p.n. Prasa i Książka), hurt księgarski — 1958 Składnica Księgarska (likwidowana od 1992). Monopol Domu Książki słabł stopniowo od 1956 — sieć księgarską współtworzyły placówki Ruchu, kolportaż wojsk., kośc. itp. Od 1957 odbywają się w Warszawie (1956 w Poznaniu) Międzynar. Targi Książki.
Po 1945 zmieniono istniejący przed wojną ład biblioteczny — zlikwidowano biblioteki prywatne (rodowe, fundacyjne, dworskie), zastępując je siecią bibliotek publicznych, tworzonych na podstawie dekretu z 1946; zniszczeniu uległo wiele cennych księgozbiorów hist., m.in. wskutek rozproszenia i przemieszczenia. Działalność bibliotek reguluje Ustawa o bibliotekach z 1968, nakładająca na państwo i samorządy lokalne obowiązek tworzenia i utrzymywania bibliotek. Na sieć biblioteczną składają się placówki nauk.: Biblioteka Nar., biblioteki szkół wyższych, PAN, centralne biblioteki branżowe, niektóre regionalne, kilka dużych publicznych; biblioteki publiczne, szkolne i pedag. oraz biblioteki fachowe. Zakres obowiązków bibliotek: gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie zbiorów, poszerzono o działalność informacyjną; od lat 70. prowadzi się prace mające na celu automatyzację ważniejszych procesów informacyjnych. Procesy rozwoju i modernizacji wielu bibliotek zostały zahamowane wskutek kryzysu lat 80. i 90., w nielicznych — przyspieszone.
Po wojnie odbudowywano i rozbudowano bazę poligraf. — 1950 uruchomiono Dom Słowa Pol. i Drukarnię Nauk.-Techn. w Warszawie, zmodernizowano drukarnie nauk. w Warszawie i Wrocławiu, Drukarnię Św. Wojciecha w Poznaniu, obecne Zakłady Graficzne im. Komisji Edukacji Nar. w Bydgoszczy i in.; do 1973 powstały wielkie drukarnie w Łodzi, Krakowie, Katowicach, Szczecinie, Gdańsku, Olsztynie, Białymstoku, Cieszynie, Poznaniu i innych miastach. W poł. lat 70. rozpoczęto komputeryzację produkcji poligraficznej.
Do 1988 utworzono ok. 60 względnie stałych, dużych wydawnictw podlegających Minist. Kultury i Sztuki lub innym instytucjom państw.; w większości istnieją one do dziś, niektóre pod innymi nazwami i o innym statusie prawnym. Produkcja wydawnicza tradycyjnie koncentruje się w Warszawie, gdzie działają m.in.: Nasza Księgarnia, Czytelnik (od 1945, 1944 w Lublinie), Państw. Inst. Wydawniczy (1946), Książka i Wiedza (1948), Wydawnictwa Nauk.-Techn. (1949), Inst. Wydawniczy „Pax” (1949), Wydawnictwo Nauk. PWN (1951), Iskry (1952), Wiedza Powszechna (1952), Arkady (1957), Wydawnictwa Artyst. i Film. (1959), Wydawnictwa Szkolne i Pedag. (1974); w mniejszych ośr.: w Krakowie — Pol. Wydawnictwo Muz. (1945), Wydawnictwo Lit. (1953), Znak (1959); we Wrocławiu — przeniesione 1946 ze Lwowa Ossolineum, Wydawnictwo Dolnośląskie (1986). Ilustracją książkową zajmowali się m.in.: T. Kulisiewicz, M. Hiszpańska-Neuman, M. Berezowska, A. Uniechowski, T. Gronowski, I. Witz, Z. Lengren, A. Kilian, M. Bylina, K.M. Sopoćko, J.M. Szancer, O. Siemaszkowa, H. Tomaszewski, J. Grabiański, S. Eidrigevičius, W. Rosocha.
Państwowy monopol informacyjny został przełamany 1976 przez drugi obieg wydawniczy, tj. produkcję i społ. obieg publikacji nie cenzurowanych, wyd. początkowo przez niezależne organizacje, od 1977 także przez nielegalnie działające oficyny (NOWA, Krąg, Głos, CDN i in.); poza cenzurą ukazało się ok. 6,5 tys. tytułów książek i broszur w nakładach do 7 tys. egz.; po zniesieniu cenzury 1990 wiele z tych wydawnictw podjęło działalność legalną.
Mimo wszelkich ograniczeń (zwłaszcza o charakterze ideologicznym, cenzuralnym), które powodowały m.in. niedostosowanie produkcji wydawniczej do rzeczywistego zapotrzebowania społ., ruch wydawniczy w powojennej Polsce przyczynił się do likwidacji analfabetyzmu, upowszechnienia kultury i nauki. Znacznemu zwiększeniu się dostępności książki, osiągniętemu dzięki wysokim nakładom i względnie niskim cenom (zwłaszcza w początkowym okresie), nie towarzyszyła jednak równie bogata oferta tytułowa. W strukturze produkcji wydawniczej wzrósł udział publikacji popularnonauk., informacyjnych (słowników, encyklopedii), poradnikowych oraz przeznaczonych dla dzieci i młodzieży.
Przemiany ustrojowe zapoczątkowane 1989 zniosły centralistyczny system zarządzania produkcją i dystrybucją książki; zaczęli działać prywatni edytorzy (często efemeryczni) i księgarze, także hurtownie księgarskie, wydawnictwa państw. usamodzielniły się lub sprywatyzowały, wykraczając też najczęściej poza swą specjalizację; ofertę wydawniczą wzbogaciły rownież książki o tematyce dotąd zakazanej (jak niektóre aspekty stosunków pol.-sowieckich), utwory opozycjonistów pol. i z innych krajów bloku komunist., pisarzy emigr., wzrosła liczba książek służących potrzebom Kościoła katol. i innych wyznań, ale również z zakresu literatury popularnej — sensacyjnej, romansowej, erotycznej itp., dostarczanej gł. przez nowe, prywatne oficyny (np. Amber, Phantom Press International, Harlequin Enterprises); pojawiły się książki wydawane w kooperacji z edytorami zachodnimi bądź na kupowanych od nich licencjach. Od pocz. lat 90. rynek wydawcy-księgarza przekształca się w rynek odbiorcy-czytelnika. 1990 utworzono Pol. Izbę Książki, a 1993 — Pol. Izbę Druku, które mają na celu tworzenie warunków do rozwoju produkcji wydawniczej i rozpowszechniania książek.
KSIĄŻKA POLSKA ZA GRANICĄ
Już od XVI w. dzieła autorów pol., zwłaszcza ważne dla rozwoju nauki i kultury eur., drukowano za granicą (gł. po łacinie, także w innych językach obcych), przede wszystkim w Bazylei (J. Oporin, J. Froben), Kolonii (M. Cholin), Norymberdze, Wiedniu, Wenecji, Padwie, Bolonii, Paryżu, Lyonie, Londynie, Amsterdamie; w XIX w. książki pol. wydawali m.in. Kornowie we Wrocławiu i F.A. Brockhaus w Lipsku. Po III rozbiorze niemal we wszystkich większych skupiskach wychodźstwa Polaków poza granicami dawnej Rzeczypospolitej powstawały pol. instytucje książki. Za pierwszą uznaje się drukarnię i księgarnię K. i K. Krajów w Petersburgu (1816–56), w zachodniej Europie zaś — Drukarnię i Księgarnię Pol. A. Jełowickiego w Paryżu (1835; istniała do ok. 1845). W Rosji działały firmy: w Kijowie — K.T. Glücksberga, Idzikowskich, w Petersburgu — B.M. Wolffa, G. Ungera; w Niemczech — J.N. Bobrowicza w Lipsku, J.I. Kraszewskiego w Dreźnie, J. Kawalera w Oberhausen; w Wiedniu — F. Bondyego; w Paryżu — E. Januszkiewicza, K. Królikowskiego, A. Reiffa, W. Mickiewicza; w Londynie — Z.B. Świętosławskiego (wcześniej w Saint Helier), S. Tchórzewskiego, drukarnia „Przedświtu” (wcześniej w Genewie); w Sztokholmie — antykwariat H. Bukowskiego; w Stanach Zjedn.: w Chicago — W. Dyniewicza, W. Smulskiego; w Toledo — A.A. Paryskiego, w Stevens Point — Worzałłów, w Nowym Jorku — J. Vorzimera (niektóre z przedsiębiorstw działały jeszcze w okresie międzywojennym). Po I wojnie świat. utworzono m.in. (większość istnieje do dziś): w Detroit księgarnię J. Żukowskiego, w Paryżu — filię księgarni Gebethnera i Wolffa.
Po II wojnie świat. wzrosła rola ośr. kultury pol. na obczyźnie; powstały m.in.: w Paryżu — Inst. Literacki, Libella (wraz z galerią sztuki), Éditions du Dialogue, Éditions Spotkania; w Londynie — Katol. Ośr. Wydawniczy „Veritas”, Oficyna Poetów i Malarzy, Pol. Fundacja Kult., Polonia Book Fund, Aneks, Puls; w Tel Awiwie — Księgarnia Pol. E. Neusteina. Po zniesieniu cenzury niektóre z wydawnictw kontynuują działalność w Polsce. W XX w. małe tłocznie druków o wysokich walorach artyst. stworzyli m.in.: S.F. Tyszkiewicz we Florencji i Nicei, A. Girs m.in. w Monachium i Detroit, Cz. i K. Bednarczykowie m.in. w Londynie, S. Gliwa m.in. w Londynie, S.M. Piaskowski w Albany (USA). Spośród wielu, często efemerycznych bibliotek do najważniejszych należą: biblioteka batiniolska (1842–74), istniejąca do dziś Biblioteka Polska w Paryżu (zał. 1838), w Rzymie (1927), Londynie (1942), Buenos Aires (1960) oraz biblioteki w Muzeum Nar. Pol. w Rapperswilu (1870; od 1975 Muzeum Pol.), Polskim Inst. Nauk. w Toronto (1943), Inst. Pol. i Muzeum im. Gen. W. Sikorskiego w Londynie (1943; 1992 włączona do Biblioteki Pol.); 1979 powołano w Rapperswilu Stałą Konferencję Muzeów, Archiwów i Bibliotek Pol. na Zachodzie koordynującą działalność zrzeszonych w niej instytucji.
Problematyce związanej z książką są poświęcone m.in. czasopisma: „Poligrafia”, „Studia o Książce”, „Roczniki Biblioteczne”, „Przegląd Biblioteczny”, „Nowe Książki”.
