biblioteki fundacyjne

biblioteki fundacyjne w Polsce,

biblioteki, których istnienie i działalność jest oparta na majątku fundacyjnym, przeznaczonym na ten właśnie cel przez założyciela (ofiarodawcę, donatora, fundatora).

Jako instytucje prawa cywilnego tworzone od XIX w., kiedy na ziemiach pol. możliwość założenia fundacji istniała w zaborze austr. (od 1811) i pruskim (od 1896); w zaborze ros. obowiązujący Kodeks Napoleona takiej możliwości nie przewidywał; zwyczajowo także niektóre biblioteki rodowe, w tym ordynackie; odegrały dużą rolę jako ośr. zachowania kultury nar. i rozwoju nauk, gł. humanistycznych. Najważniejsze z nich to: 1) Biblioteka Baworowskich, zał. 1857 we Lwowie, ze zbiorów gromadzonych przez W. Baworowskiego; 1900 oddana do użytku publicznego; po II wojnie świat. większość zbiorów pozostała we Lwowie, część włączono do Ossolineum; 2) Biblioteka Czartoryskich, zbiory gromadzone od 2 poł. XVIII w. przez I. i A.K. Czartoryskich, pomnożone przez A.J. Czartoryskiego; 1783–1831 w Puławach; w wyniku konfiskaty 1794 w znacznej części wywiezione do Petersburga; 1831 rozproszone; po scaleniu w Krakowie oddane do użytku publicznego 1876; od 1951 w Muzeum Nar. w Krakowie; 3) Biblioteka Dzieduszyckich, zał. ok. 1815 w Poturzycy przez J.K. Dzieduszyckiego, przeniesiona 1857 przez W. Dzieduszyckiego do Lwowa i 1858 udostępniona publiczności; bogate zbiory przyr.; 1939 jej część wcielono do ukr. instytucji nauk.; po II wojnie świat. archiwum rodowe włączono do Ossolineum; 4) Biblioteka Kórnicka, utworzona 1826 przez A.T. Działyńskiego z gromadzonego od ok. 1817 księgozbioru; od 1829 prowadzi działalność wydawniczą; 1880 odziedziczona przez W. Zamoyskiego, który 1925 utworzył fundację, oddając bibliotekę i muzeum na własność narodowi; od 1953 — Biblioteka Kórnicka PAN; 5) Biblioteka Ordynacji Krasińskich w Warszawie zał. 1844 przez W. Krasińskiego ze zbiorów własnych i T. Czapskiego, 1860 wzbogacona o zbiory K. Świdzińskiego; 1861 udostępniona publiczności; 1939 i 1944 spalona; pozostałości włączono do Biblioteki Nar.; 6) Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, utworzona przez S. Zamoyskiego z gromadzonego od XVI w. księgozbioru rodowego, przeniesionego 1811 do Warszawy, i biblioteki Akad. Zamojskiej (zał. 1594); udostępniona publiczności 1815; spłonęła 1939 i 1944; pozostałości włączono do Biblioteki Nar.; 7) Biblioteka Ossolińskich Zakład Narodowy im. Ossolińskich; 8) Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, pierwsza w Wielkopolsce biblioteka publiczna, ufundowana 1829 przez E. Raczyńskiego; utworzona z gromadzonego od 2 poł. XVII w. księgozbioru rodowego, m.in. ze zbiorów likwidowanych klasztorów wielkopol. i śląskich; 1945 spłonęła; po wyzwoleniu wznowiła działalność; pełni funkcje miejskiej biblioteki publicznej; 9) Biblioteka Wróblewskich w Wilnie, zał. 1912 przez T.S. Wróblewskiego z odziedziczonej po rodzicach i systematycznie powiększanej biblioteki nauk.; 1922–26 fundacja pod nazwą Tow. Pomocy Nauk. im. E. i E. Wróblewskich; od 1926 Państw. Biblioteka im. Wróblewskich, z jej zbiorów 1941 utworzono bibliotekę Litew. Akad. Nauk.