Polska. Język
 
Encyklopedia PWN
Polska. Język
Język polski należy do zachodniosłowiańskiej grupy języków indoeuropejskich; jest językiem fleksyjnym; ma 7 przypadków, 2 liczby, 3 rodzaje (w liczbie mnogiej 2); dla czasowników istnieją kategorie osoby, czasu, trybu, strony i aspektu; charakterystyczną cechą jest występowanie tematu wyrazowego w kilku postaciach obocznych (kotkocie, wiozęwieziesz) i współfunkcyjność końcówek (różne końcówki rzeczownika tego samego rodzaju i liczby tworzą formy jednego przypadka, np. biernika płot-ek, kotk-a). Na formach fleksyjnych opiera się składnia zdania. Niewiele jest samogłosek (a, e, o, u, i, y, ę, ą), dużo spółgłosek (liczne grupy spółgłoskowe). Wyrazy są na ogół wielosylabowe, akcent stały (poza regularnymi wyjątkami) na przedostatniej sylabie.
Wyodrębnia się 2 główne odmiany języka: język ogólny i gwarowy (ogół gwar; dialekt, gwara). Polszczyzna ogólna jest upowszechniana przez szkołę, administrację, literaturę i prasę. Zaspokajaniu różnorodnych potrzeb komunikatywnych służą style użytkowe. O wyborze środków językowych w wypowiedziach różnego typu decyduje treść i cel (funkcja) wypowiedzi. Powtarzalność i trwałość czynników warunkujących wybór doprowadziły do wykształcenia się znacznie zróżnicowanych stylów funkcjonalnych (np. urzędowy, naukowy, publicystyczny, potoczny). Indywidualną postawę wobec świata przekazuje styl artystyczny, najbogatszy w środki językowe, czerpiący elementy z innych stylów, mający największą swobodę w tworzeniu nowych środków (zwłaszcza w zakresie metaforyki i ekspresji), najłatwiej przełamujący konwencje narzucane przez epokę.
Dzięki powszechności oświaty i środków komunikacji społecznej (zwłaszcza telewizja, radio, prasa) polszczyzną ogólną posługuje się dziś większość Polaków, co sprzyja integracji i demokratyzacji stosunków międzyludzkich, ale jednocześnie prowadzi do rozchwiania norm językowych, zaniku dawnych autorytetów kulturalnych (pisarze, stara inteligencja) i obniżenia poziomu kultury języka; świadczą o tym innowacje językowe oraz wyrażenia często zaczerpnięte wprost z języka urzędowego (np. konsumować, uczęszczać, w miesiącu maju), także język propagandy politycznej (nowomowa).
Polszczyznę końca XX w. charakteryzują tendencje do ekonomiczności środków językowych (np. motorówka 'łódź motorowa', gest grzecznościowy 'gest uczyniony z grzeczności'; powstawanie skrótowców, np. PKP, PAN), do precyzji i wyrazistości semantycznej struktur wyrazowych (np. ograniczanie wielofunkcyjności elementów słowotwórczych — końcówka -acz służy do tworzenia nazw wykonawców czynności, -arka do urabiania nazw maszyn i urządzeń mechanicznych, oraz tworzenie złożeń: krwiodawca, szybkostrzelny, dźwiękoszczelny), a także szerzenia się konstrukcji analogicznych (np. na wzór rzeczownika drzewostan powstały: trawostan, krzewostan, glebostan). Dynamicznie rozwija się słownictwo, czemu służą metody słowotwórcze (neologizmy, np. abakan 'monumentalny gobelin o bogatej fakturze' od nazwiska plastyczki M. Abakanowicz), semantyczne (nowe znaczenie wyrazów, np. warsztat 'ogół metod, środków technicznych i artystycznych stosowanych przez naukowców, artystów, redaktorów', edycja 'powtórzenie czegoś, jakiejś cyklicznie odbywającej się imprezy') oraz zapożyczenia (głównie z języków: angielskiego, np. shop, show-biznes, leasing, jogging, thriller; rosyjskiego pierestrojka, nieudacznik, aparatczyk, łagier; francuskiego butik, bidon, blamaż). Rozbudowana jest terminologia naukowa, ekonomiczna i techniczna (np. indeksacja, akcjonariat, homologacja, konsulting, video, joystick, interfejs, telefaks, kserokopiarka).
Polszczyzna przechowała informacje kulturalne o historii i obyczajach Polaków, o wartościach przez nich uznawanych; np. informacje zawarte w słowach szlachetny : szlachta, pożegnać : zrobić znak krzyża, zboże : bogactwo; we frazeologizmach — prosto z mostu (most — droga bita), smalić cholewki; w powiedzeniach, przysłowiach — Wart Pac pałaca, Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle.
Poza Polską językiem polskim mówią dziś Polacy na Litwie, Białorusi i Ukrainie oraz na Zaolziu, a także część Polonii w krajach Europy Zachodniej, Ameryki Północnej i Południowej, w Australii. Wytworzyła się tam też swoista odmiana polszczyzny na podłożu języków miejscowych (tzw. dialekt polonijny).
Język polski jest językiem słowiańskim z rodziny zachodniosłowiańskiej, a jako oddzielny język zaczął się kształtować w X w., zapewne w związku z powstaniem i rozwojem państwa polskiego. Okresem największych zmian językowych było średniowiecze, zahamowały je upowszechnienie druku i powstanie tradycji literackiej. Najważniejsze oryginalne cechy fonetyczne (na tle innych języków słowiańskich): 1) głoski oa przed spółgłoskami twardymi na miejscu pierwotnego e (niosę, wiara) i wymiany e : oe : a (niesie : niosę, wiara : wierze); 2) zamiana dawnych zgłoskotwórczych na połączenia spółgłoskowo-samogłoskowe (wilk, kark, porównaj czeskie vlk, krk); 3) występowanie spółgłosek miękkich p', b', m', v', f', ś, ź, a także ć, , rz — z dawnych t', d', r'; 4) zachowanie samogłosek nosowych ęô (w zapisie: ą); 5) brak samogłosek długich i ścieśnionych; 6) stały akcent i brak intonacji nieekspresywnej. W toku dziejów zaszły też liczne zmiany gramatyczne — zanikły pewne końcówki przypadków, a nawet całe kategorie gramatyczne, np. liczba podwójna (dwie niewieście, chodźwa), 2 czasy przeszłe (aoryst i imperfectum) i odmiana prosta przymiotników (wesół, D. wesoła). Wytworzyły się rodzaje męskoosobowy i żeńskorzeczowy, powstała złożona odmiana przymiotników (wesoły, D. wesołego). W koniugacji ukształtował się m.in. nowy czas przeszły (mówiłem z dawnego mówił jeśm) i czas przyszły złożony (będę czytał). W budowie zdań ograniczono użycie imiesłowów, rozbudowano zaś w języku pisanym zdanie złożone. Ogromnie wzbogaciło się słownictwo rodzime, zapożyczono też wiele wyrazów, głównie z języków: niemieckiego, francuskiego i z łaciny.
Do XIV w. język polski istniał tylko w regionalnych i ludowych odmianach mówionych. Wysoki poziom artystyczny pierwszych zabytków (Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański) należy przypisać długotrwałej tradycji polszczyzny mówionej, głównie na dworach książęcych, w administracji państwowej, retoryce świeckiej i religijnej. Sprzyjało to tworzeniu się ponadregionalnego języka ogólnego, zwanego literackim lub kulturalnym. Język taki wykształcił się do XV w., zarówno z elementów dialektów małopolskiego, jak i wielkopolskiego, okrzepł zaś w XVI w., przede wszystkim wskutek rozwoju piśmiennictwa renesansowego oraz świadomej działalności pisarzy i drukarzy tego okresu. Drukarstwo przyczyniło się do spopularyzowania polszczyzny literackiej i dbałości o nią; jej złoty wiek przypada na 2. połowę XVI w. Od połowy XVII w. użycie języka polskiego zostało ograniczone na rzecz łaciny, zachwiały się normy językowe. Teksty polski przeplatano słowami i zwrotami łacińskimi (makaronizmy). Odrodzenie języka zaczęło się w połowie XVIII w. Duży wpływ miały reformy Komisji Edukacji Narodowej, wprowadzające polszczyznę jako język wykładowy w szkołach i przedmiot nauczania. Stworzono wtedy podstawy stylu naukowego i urzędowego; udało się ograniczyć wpływ łaciny i języka francuskiego (który jednakże oddziaływał przez cały XIX w.). Powstały liczne gramatyki i pierwszy słownik języka polskiego (S.B. Lindego, 1807–14). W dobie romantyzmu wykształcił się (m.in. dzięki A. Mickiewiczowi i innym twórcom kresowym) nowy typ polszczyzny pisanej, bliższy językowi potocznemu, nasycony elementami regionalnymi i ludowymi. Dalsza modernizacja języka była zasługą wielkich prozaików pozytywizmu. Rozwój języka nie osłabł mimo zaborów, a pielęgnowanie polszczyzny stało się obowiązkiem patriotycznym inteligencji (czasem prowadzącym do wytworzenia postawy purystycznej). Po odzyskaniu niepodległości polszczyzna powróciła do szkół i urzędów; nastąpił rozwój stylów funkcjonalnych, język ogólny stał się mową większości społeczeństwa. Ujednolicono terminologię techniczną, skodyfikowano normę językową i ortografię.
Dialekty ludowe, kontynuujące dawne dialekty plemienne, kształtowały się w toku rozwoju historycznego. Tendencje scalające doprowadziły do wykształcenia języka ogólnego, ponaddialektalnego, zaś mowa wsi (chłopów i drobnej szlachty) zaczęła się z czasem różnić od mowy ludzi wykształconych, skupionych głównie w miastach. Dzisiejsze dialekty ludowe różnią się od języka ogólnego zarówno wymową (np. istnieniem samogłosek pośrednich między a i o, eipaon, mleiko, mazurzenie), jak i fleksją (formy choćta, zrobim, chłopakewi, myszów) czy składnią oraz zasobem słownictwa (np. bogactwo słownictwa związanego z pracą na roli, realiami wiejskimi czy obrzędami), a nawet zakresem użycia środków słowotwórczych (np. większą rozmaitością form zdrobniałych).
Współcześnie rozróżnia się następujące głównie dialekty: małopolski, śląski, wielkopolski, mazowiecki i kaszubski (uznawany też za język). Od 1945 kształtowały się na Ziemiach Zachodnich i Północnych nowe dialekty mieszane, wynik zmieszania się tam mowy ludności z różnych regionów kraju i repatriantów z Kresów. Dialekty dzielą się na gwary charakterystyczne dla mowy ludności wiejskiej zamieszkującej mniejszy obszar (np. gwara podhalańska, kurpiowska). Granice dialektów są wyznaczone wg przebiegu granic zjawisk językowych (izoglos), głównie fonetycznych (np. mazurzenie, sposób wymowy samogłosek nosowych, połączeń międzywyrazowych) i fleksyjnych oraz leksykalnych. W związku z rozwojem gospodarczym i kulturalnym kraju, m.in. wskutek migracji ludności, dialekty ludowe zanikają, stając się często tylko językiem kontaktów rodzinnych i sąsiedzkich. Ich utrwalenie w czystej postaci (zapisy na taśmach magnetofonowych), naukowe zbadanie i opis pozwolą zachować dla przyszłych pokoleń wartości kulturalne stworzone przez ludność wiejską i odzwierciedlone w języku.
Bibliografia
Historia. Z. KLEMENSIEWICZ W kręgu języka literackiego i  artystycznego, Warszawa 1961;
W. DOROSZEWSKI Podstawy gramatyki polskiej, Warszawa 1963;
Z. KLEMENSIEWICZ Historia jezyka polskiego, Warszawa 1976;
T. LEHR-SPŁAWIŃSKI Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, Warszawa 1978;
Z. KLEMENSIEWICZ Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego, Warszawa 1986;
Współczesna polszczyzna..., red. H. Kurkowska, Warszawa 1986;
K. NITSCH Świat mowy polskiej, Warszawa 1994.
K. NITSCH Dialekty języka polskiego, Wrocław 1957;
Mały atlas gwar polskich, red.: K. Nitsch (t.1–2), M. Karaś (t. 3–13), Wrocław-Kraków 1957–70;
S. URBAŃCZYK Zarys dialektologii polskiej, Warszawa 1981.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia