kultura języka
 
Encyklopedia PWN
kultura języka,
termin wieloznaczny dotyczący porozumiewania się językiem zgodnie z obowiązującą w danym społeczeństwie i zwyczajowo utrwaloną normą językową, czyli zespołem jednostek językowych oraz reguł określających sposób ich realizacji w tekstach mówionych i pisanych.
Norma, zmienna w czasie, jest wewnętrznie zróżnicowana: odzwierciedla podział języka nar. (etnicznego) na język ogólnopaństw. (ogólnopol.) i gwarowy (różnych regionów; Polska — Język polski i dialekty), a także zróżnicowanie społ.; opis normy współcz. polszczyzny pozwala wyróżnić co najmniej 2 jej warianty: normę wzorcową, obowiązującą w kontaktach publicznych (wystąpienia oficjalne, mowa sceniczna, język radia, telewizji itp.) i normę użytkową, złożoną z wielu norm stylistycznych — potocznej, urzędowej, profesjonalnej (zaw.), literatury pięknej. Terminem k.j. określa się m.in.: 1) zespół właściwości charakteryzujących postawę wobec języka, na którą składa się przede wszystkim stan świadomości językowej jego użytkowników, a kształtuje zasób wiadomości o języku (wiedza intuicyjna, nie uświadomiona, wystarczająca do praktyki językowej, oraz wiedza świadoma — językoznawcza), a także poglądy na ten język, zwłaszcza przekonania i oceny emocjonalne (uczucia patriotyczne); 2) umiejętności praktycznych wyrażające się dążnością do mówienia oraz pisania zgodnego z normą i najsprawniej (adekwatnie do sytuacji, partnerów i przedmiotu dialogu), najrzetelniej przekazującego myśli i intencje tego, kto mówi lub pisze (w konflikcie z zasadą rzetelności, opartą na etyce słowa, wykluczającą manipulowanie znaczeniami wyrazów pozostaje zjawisko nowomowy); 3) działalność kult. językową kształtującą umiejętność świadomego posługiwania się językiem. Kultura języka w tym znaczeniu jest działem językoznawstwa stosowanego; wykorzystuje wyniki badań lingwistycznych (zwłaszcza dotyczące gramatyki, stylistyki, odmian językowych, historii języka, jego tendencji rozwojowych oraz mechanizmów zmian) do udoskonalania społ. praktyki językowej — zarówno w celach komunikatywnych, jak impresywnych czy poet., zmierza jednocześnie do stabilizacji i modyfikacji normy. W praktyce prowadzi to do opisu, kodyfikacji i upowszechnienia normy, czemu służą gramatyki, słowniki ortograficzne, poradniki językowe, nauczanie szkolne i popularyzatorstwo. Opis i kodyfikacja zakładają wartościowanie elementów językowych oraz ocenę odstępstw od normy, kwalifikowanych jako błędy językowe, czyli nie uświadomione, nie uzasadnione funkcjonalnie odstępstwo, bądź jako innowacje; miernikiem takiej kwalifikacji są kryteria poprawnościowe, zwłaszcza wewnątrzjęzykowe (gram., wystarczalności, ekonomiczności), pozwalające dążyć do osiągnięcia języka doskonałego — zaspokajającego wszystkie potrzeby użytkowników przy najmniejszym wysiłku; inne kryteria — zewnątrzjęzykowe, np. nar., hist., geogr., autorytetów kulturalnych. Stosunki łączące k.j. z teoret. myślą językoznawczą były uwarunkowane panującymi w danym okresie poglądami na istotę i funkcję języka.
Do pocz. XIX w. zajmowano się gł. doskonaleniem języka, opracowano więc gramatyki i słowniki normatywne. W XIX w., programowo anormatywnym, językoznawcy tylko marginalnie zajmowali się zagadnieniami kulturalnojęzykowymi. Na pocz. XX w. wpływ na k.j. miała rozwijająca się wiedza o języku; rozróżnienie przez F. de Saussure’a społ. charakteru języka i indywidualnych aktów mowy dało podstawy do powiązania k.j. z badaniami teoret.; na tym gruncie ukształtowały się w latach 30. istotne dla k.j. poglądy praskiej szkoły lingwistycznej; został sformułowany pierwszy ogólny program tego działu językoznawstwa: dbałość o bogactwo środków językowych, ograniczanie zbędnej chwiejności form, zbliżenie przepisów normatywnych do praktyki językowej dobrych autorów współczesnych. Pierwszym dziełem z zakresu k.j. w Polsce był traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica (1440). Troska o język ojczysty wzrastała w XVI i XVIII w., kiedy to wprowadzono język pol. do literatury, nauki i administracji, a nasiliła się w okresie oświecenia
(S. Konarski, Komisja Edukacji Nar.). W XIX w. zajmowano się gł. obroną języka pol. przed falą germanizmów i rusycyzmów (F. Skobel, A. Walicki) i głoszono hasła unifikacji językowej narodu. Za początek stałej nauk. działalności kulturalnojęzykowej w Polsce uznaje się założenie w Krakowie mies. „Poradnik Językowy” (1901) pod redakcją R. Zawilińskiego. W 1920 K. Nitsch, A. Gawroński, J. Rozwadowski, J. Łoś zał. Tow. Miłośników Języka Polskiego. Do najwybitniejszych badaczy należeli także: A. Brückner, A.A. Kryński, S. Szober. Współczesna działalność opiera się na poradnictwie językowym wywodzącym się gł. z prac W. Doroszewskiego i Z. Klemensiewicza. Teoretyczne podstawy k.j. stworzyły H. Kurkowska i D. Buttlerowa (Kultura języka polskiego t. 1–2 1986). Wiele uwagi k.j. poświęcają obecnie: A. Markowski, W. Pisarek, J. Bralczyk, J. Miodek. Podstawowymi formami działalności kulturalnojęzykowej w Polsce są: upowszechnianie wiedzy o języku (m.in. poprzez audycje radiowe i telew., kursy, wydawanie książek popularnonauk., poradników i słowników, m.in. Nowy słownik poprawnej polszczyzny 1999). Instytucjami zajmującymi się upowszechnianiem k.j. są Tow. Miłośników Języka Pol. (z pismem „Język Polski”) i Tow. Kultury Języka („Poradnik Językowy”) oraz Komisja Kultury Słowa TNW i Rada Języka Pol. przy Prezydium PAN.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia