W starszej historiografii szlachtę uznawano za kontynuację średniowiecznego rycerstwa; obecnie, wskazując na odmienności między nimi, uznaje się, że szlachta kształtowała się w toku procesu, zapoczątkowanego przez kryzys stanu rycerskiego na przełomie XIV i XV w., i trwającego do 2. połowy XVI w., obejmując potomków rodów rycerskich oraz ludzi nowych, którzy prawo do herbu uzyskali w uznaniu zasług lub przez kupno godności i majątków ziemskich. W końcu XVI w. wyraźniej zaznaczyły się tendencje do zamykania się stanu szlacheckiego i preferowania wyłączności szlachectwa dziedzicznego, co znajdowało wyraz w prawnych ograniczeniach możliwości kreowania nowej szlachty oraz rozwijaniu teorii mitologizujących pochodzenie szlachty i uzasadniających jej uprzywilejowaną pozycję (stąd w obyczajowości szlacheckiej skłonność do endogamii i potępienie mezaliansu). Mimo to szlachta nigdy nie stała się grupą całkowicie zamkniętą, chociaż występowały znaczne różnice prawne i zwyczajowe między poszczególnymi krajami co do możliwości przechodzenia do szlachty z innych stanów; awans do stanu szlacheckiego dawały nobilitacje, które pozostawały w gestii władzy państwowej lub wynikały z przepisów prawa: oprócz uszlachcenia za zasługi w służbie wojskowej lub cywilnej, w części krajów plebejusz stawał się szlachcicem, osiągając odpowiedni stopień w hierarchii urzędniczej; stąd zwłaszcza we Francji i krajach niemieckich, obok szlachty rodowej (francuska noblesse d’épée, niemiecka Uradel), wykształciła się szlachta urzędnicza (noblesse de robe, Beamtenadel). Najistotniejszą rolę w kształtowaniu znaczenia warstwy szlacheckiej odgrywały przywileje ekonomiczne (zwolnienia podatkowe), prawne (osobne sądownictwo, uwolnienie od kar hańbiących) i honorowe, wyróżniające jej członków z reszty społeczeństwa; niezależnie od rzeczywistego pochodzenia społecznego, szlachta europejska odczuwała istnienie łączących ją więzi o zasięgu ogólnostanowym oraz ponadpaństwowym i kultywowała w epoce nowożytnej swoistą obyczajowość i kulturę nawiązującą przede wszystkim do etosu rycerskiego; wyrażało się to głównie w kulcie ziemiańskiego trybu życia (zwłaszcza w środkowej i wschodniej Europie), uznawaniu służby wojskowej za szlachecką powinność, przestrzeganiu zasad honoru oraz norm zwyczajowych (np. zakazu wykonywania niektórych zajęć uznawanych za niegodne szlachcica — zwłaszcza związanych, choćby pośrednio, z pracą fizyczną); u schyłku epoki nowożytnej w skład etosu szlacheckiego weszła również zasada użyteczności w służbie państwa.
W większości krajów szlachta stanowiła ok. 1–2% społeczeństwa, lecz w niektórych regionach i państwach proporcje te znacznie się różniły: w Asturii, Baskonii i na Mazowszu liczebność szlachty przekraczała 25%, w Kastylii i na Węgrzech wynosiła ok. 8–10%, a w krajach skandynawskich znacznie mniej (w Szwecji ok. 0,3%). W
Rzeszy Niemieckiej szlachta dzieliła się na wyższą (
Hochadel), obejmującą książąt i hrabiów, oraz niższą — baronów i rycerzy; oprócz szlachty rodowej liczna była szlachta z nobilitacji (
Briefadel); szczególną pozycję miała szlachta zależna bezpośrednio od cesarza, która korzystała z jego protekcji wobec władców terytorialnych; w XIX w. szlachta niemiecka utraciła większość przywilejów (ostatnie zniesiono 1918), zachowała natomiast prawo do używania predykatu
von jako części nazwiska. Również we
Francji szlachta dzieliła się formalnie na wyższą, tj. diuków (książąt), markizów, hrabiów i wicehrabiów, których tytuły były przywiązane do dóbr senioralnych, oraz niższą, do której zaliczano baronów i kawalerów; istotny był też podział na szlachtę rodową i urzędniczą; w XVIII w. charakterystyczna stała się przewaga liczby osób utytułowanych nad liczbą posiadaczy dóbr senioralnych oraz znaczne zróżnicowanie majątkowe wewnątrz warstwy szlacheckiej; rewolucja francuska 1789–99 zniosła instytucję szlachectwa; tytuły zostały przywrócone przez Napoleona I. W rozbudowanej strukturze wyższej szlachty w
Hiszpanii szczególną pozycję i przywileje miała elitarna grupa grandów; bardzo liczna była szlachta niższa (
hidalgos); szlachta hiszpańska była bardzo zróżnicowana majątkowo; najliczniejsza (i często bardzo uboga) była szlachta baskijska; liczbę szlachty zredukowano po wprowadzeniu 1786–97 ograniczeń formalnych; tytuły szlacheckie, zniesione po proklamowaniu 1931 republiki, przywrócono 1948. W
Anglii, a potem w
Wielkiej Brytanii wyższa szlachta (
nobility), obejmująca dziedzicznych parów (
peers) od księcia do barona, była uprawniona do zasiadania w Izbie Lordów; obowiązuje zasada primogenitury — dziedziczenia tytułu (i związanych z nim dóbr) przez pierwszego w linii sukcesji potomka męskiego; od 1958 do wyższej szlachty należą również baronowie posiadający tytuł osobiście (
life peers, bez prawa dziedziczenia) z nadania monarszego; szlachta niższa obejmuje baronetów i rycerzy (
knights); młodsi synowie szlacheccy, pozbawieni tytułów, tworzyli niegdyś warstwę gentlemanów, nie należącą do szlachty, ale przestrzegającą jej norm obyczajowych; zasada primogenitury sprawiała, że szlachta angielska nigdy nie nabrała charakteru zamkniętej kasty i wiązała się ściśle z elitą mieszczaństwa; nie miała też nigdy przywileju zwolnień od opodatkowania. W
państwach skandynawskich odrębny stan szlachecki (
adel) uformował się dopiero w XVI w. i rozwijał przez nobilitacje przyznawane zasłużonym oficerom i urzędnikom; w Szwecji tytuły dziedziczne nadawali od 1561 władcy z dynastii Wazów; w końcu XVII w. polityka monarchii znacznie ograniczyła wpływ i liczebność szlachty; w Danii nieliczną oligarchię tworzyło kilkadziesiąt rodzin szlacheckich; po przejęciu 1660 przez Fryderyka III władzy absolutnej, dla osłabienia ich pozycji, dokonano masowych nobilitacji wśród mieszczaństwa oraz przyznano prawa szlachty duńskiej przybyszom ze Szlezwiku i Holsztyna; 1671 wprowadzono system rang i hierarchię dziedzicznych tytułów. Warstwę szlachecką w
Rosji tworzyły w ramach hierarchii tzw.
miestniczestwa grupy wywodzące się z rodów kniaziowskich i bojarskich (szlachta wyższa) oraz niższa szlachta służebna (
dworianstwo); na początku XVIII w. reformy Piotra I Wielkiego narzuciły jej obowiązek służby wojskowej lub cywilnej; wprowadzono tytuły nadawane za zasługi, a także system rang, umożliwiający osobom z niższych stanów uzyskanie osobistego lub dziedzicznego szlachectwa po osiągnięciu odpowiedniego stopnia służbowego; ustawodawstwo Katarzyny II zniosło obowiązek służby państwowej, nadawało szlachcie samorząd oraz wprowadzało podział na grupy (najwyższa, 6., obejmowała szlachtę rodową, w tym również wylegitymowaną szlachtę polską z zaboru rosyjskiego); tytuły i ostatnie przywileje szlachty zniesiono 1917. Liczna szlachta
Węgier była pierwotnie stanem jednolitym; pod władzą Habsburgów (od 1526) wyodrębniła się warstwa szlachty wyższej, magnatów, od 1608 tworzących wyższą izbę sejmu węgierskiego; większość szlachty węgierskiej, w znacznej części ewangelickiej i opozycyjnej do katolickich Habsburgów, utraciła przywileje po powstaniu 1848–49; do 1. połowy XX w. pozostała jednak grupą społeczną decydującą w dziedzinach rozwoju kultury i świadomości narodowej.
Podobne do szlachty europejskiej warstwy istniały także w niektórych nowożytnych społeczeństwach pozaeuropejskich, m.in. w Chinach i Japonii.
