ziemianie, ziemiaństwo,
dziedzice dóbr, obywatele ziemscy, posiadacze wielkiej i średniej własności ziemskiej — warstwa społeczna wyodrębniona w toku procesów przeobrażeń społeczeństwa stanowego.
ziemianie
Encyklopedia PWN
Termin o historycznie zmiennej treści: w polszczyźnie staropolskiej oznaczał szlachtę zamieszkującą określoną ziemię Polski (ziemiaństwo krakowskie, ziemiaństwo płockie itd.), ale także wszystkich, którzy uprawiali ziemię (rolników, chłopów); w tym ostatnim znaczeniu był używany jeszcze w połowy XIX w. Jednak najbardziej rozpowszechnione było znaczenie ziemian jako szlachty-posesjonatów, a w XIX w., gdy w skład owych posesjonatów zaczęła coraz liczniej wchodzić nieszlachta — ogółu właścicieli i wieczystych dzierżawców dóbr ziemskich. Nie zalicza się do ziemian drobnej szlachty, posiadaczy części wsi; dla okresu pouwłaszczeniowego przyjmuje się, iż gospodarstwa rolne o powierzchni 50 ha stanowiły dolną granicę posiadania ziemian. Członkowie zamożniejszych warstw ziemiańskich często byli nazywani obszarnikami (od terminu „obszary dworskie”, używanego w statystyce galicyjskiej), które to określenie w literaturze marksistowskiej nabrało znaczenia zdecydowanie pejoratywnego. Najnowsza historiografia posługuje się też terminem „ziemianie” (zgodnie z tradycją językową) na określenie warstwy społeczno-kulturowej, w której skład wchodzą oprócz właścicieli ziemskich i ich rodzin także dzierżawcy okresowi, wyżsi oficjaliści dóbr ziemskich, dla których majątek ziemski i dwór stanowiły podstawę egzystencji. Niekiedy spośród ziemian wyodrębnia się jako osobną warstwę arystokratycznych posiadaczy latyfundiów.
Proces kształtowania się ziemiaństwa u schyłku XVIII i w XIX w. przebiegał w warunkach klęsk politycznych i wprowadzania reform uwłaszczeniowych. W 1795–1807 dokonały się gwałtowne zmiany sytuacji politycznej, gospodarczej i prawnej szlachty-posesjonatów: upadek państwa pozbawił ją udziału we władzy, znacznej części dochodów z dzierżaw królewszczyzn i ekonomii, spowodował objęcie represjami politycznymi i konfiskatami dóbr ziemskich. W Księstwie Warszawskim konstytucja z 1807, a w zaborze pruskim edykt z 1808 zliwidowały, naruszony już przez Konstytucję 3 maja, szlachecki monopol własności ziemi. W szeregi wielkich właścicieli ziemskich zaczęła napływać obca szlachta z państw zaborczych oraz wzbogaceni mieszczanie, często niepolskiego pochodzenia. Mimo tych przemian szlachta pozostała trzonem ziemiaństwa, stanowiąc nie tylko najliczniejszą jego część, ale i element kształtujący w polskim społeczeństwie wzory kulturowe i kierunki politycznego działania.
Na terenie zaboru pruskiego już od I rozbioru Polski (1772) zmniejszał się obszar ziemi pozostający w rękach polskiego ziemiaństwa; podatki i kontrybucje, regulacje prawne, nieumiejętność unowocześnienia gospodarki — prowadziły do utraty dóbr przez Polaków; ich majątki stawały się przedmiotem handlu i spekulacji; najwcześniej polskie ziemiaństwo zanikło na Śląsku, w 2. połowie XIX w. na Pomorzu; znacznie wolniej ten proces przebiegał w Wielkopolsce, ale i tu pod koniec XIX w. Niemcy posiadali ok. 64% ogólnego obszaru wielkiej własności ziemskiej. Niewielkie zmiany w stanie posiadania ziemian dokonały się w Galicji. Ogromne straty ponieśli ziemianie w zachodnich guberniach Rosji, znacznie mniejsze były one w Królestwie Polskim, gdzie jednak w latach 70. XIX w. rozpoczął się proces parcelacji majątków i przechodzenia ziemi dworskiej w ręce chłopów, wywołany trudnościami ekonomicznymi (konieczność przestawienia folwarków na tory gospodarki kapitalistycznej, opartej na wolnym najmie).
W II RP w następstwie reformy rolnej, działów rodzinnych, zadłużenia i trudności gospodarcze (zwłaszcza w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego 1930–35) stan posiadania ziemian 1921–38 zmniejszył się o ok. 21% (szacunki M. Mieszczankowskiego). Kres istnieniu ziemiaństwa położyła reforma rolna 1944–45, pozbawiając je materialnych podstaw bytu.
Bibliografia
I. Rychlikowa Ziemiaństwo polskie 1789–1864. Zróżnicowanie społeczne, Warszawa 1983;
Ziemiaństwo polskie 1795–1945. Zbiór prac o dziejach warstwy i ludzi, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1985;
W. Roszkowski Gospodarcza rola większej prywatnej własności ziemskiej w Polsce (1918–1939), Warszawa 1986;
Ziemiaństwo a ruchy niepodległościowe w Polsce XIX–XX w., red. W. Caban, M.B. Markowski, Kielce 1996;
Sz. Rudnicki Ziemiaństwo polskie w XX w., Warszawa 1996.
