Małopolska
 
Encyklopedia PWN
Małopolska,
terytorium historyczne w dorzeczu górnej i środkowej Wisły;
nazwa Małopolska powstała dopiero w XIV–XV w. jako przeciwstawienie do Wielkiej, czyli Starej Polski (Wielkopolska). W IX w. były to terytoria Wiślan i innych plemion; po przejściowej zależności od Czech ziemie te weszły w końcu X w. w skład państwa polskiego; w XI w. na obszarze Małopolski istniały 2 ziemie (prowincje): krakowska, z Krakowem jako stolicą Polski od ok. 1040, i sandomierska; obie należały do diecezji krakowskiej (biskupstwo w Krakowie od 1000). W wyniku podziału państwa na dzielnice 1138 obie ziemie przekształciły się w księstwa, z których krakowskie stanowiło trzon dzielnicy księcia zwierzchniego Polski (seniora); jego zwierzchnia władza wkrótce upadła, a księstwo krakowskie połączono z sandomierskim, co stworzyło jedną dzielnicę Małopolska. Po zjednoczeniu państwa polskiego na początku XIV w. z obu księstw utworzono województwa; 1474 z województwa sandomierskiego wydzielono województwo lubelskie; 1564 do województwa krakowskiego włączono księstwa oświęcimskie i zatorskie. Małopolska sąsiadowała od południa z Węgrami (granica wzdłuż Karpat), od zachodu ze Śląskiem, województwem sieradzkim i łęczyckim, od północy z Mazowszem i Podlasiem, od wschodu z województwem brzeskim (litewskim) i ruskim. W XV w. wykształcił się sejmik generalny Małopolski (w Nowym Korczynie), do którego stopniowo przyłączono ziemie ruskie Korony aż po województwo kijowskie (1569); tak powstało drugie pojęcie Małopolski jako prowincji obejmującej całą południową część Rzeczypospolitej. W XIV–XVI w. właściwa Małopolska odgrywała dominującą rolę polityczną w państwie, a małopolscy możni, posiadający ogromne majątki ziemskie, do rozbiorów Polski wywierali decydujący wpływ na politykę państwa. Małopolska była stosunkowo dobrze rozwinięta gospodarczo (rolnictwo na dobrych glebach, górnictwo soli i ołowiu, hutnictwo żelaza, w większych miastach wyspecjalizowane rzemiosło i handel o dalekim zasięgu). W wyniku I rozbioru Polski (1772) południowa część Małopolski znalazła się w zaborze austriackim (Galicja), po III rozbiorze (1795) zabór ten objął również resztę dzielnicy; od 1809 północna część Małopolski należała do Księstwa Warszawskiego, a 1815 weszła w skład Królestwa Polskiego; Kraków z małym okręgiem tworzył 1815–46 Rzeczpospolitą Krakowską, którą następnie wcielono do Austrii. W XIX w. powstało trzecie pojęcie Małopolski, utożsamianej z Galicją. W 1918 cała właściwa Małopolska weszła w skład odrodzonego państwa polskiego; od 1945 znajduje się w granicach Polski.
Henryk Rutkowski
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia