Galicja
 
Encyklopedia PWN
Galicja,
potoczna nazwa ziem dawnej Rzeczypospolitej pod zaborem austriackim 1772–1918;
(faktycznie od 1770) powstała z nadanej im przez Austrię oficjalnej nazwy Królestwo Galicji i Lodomerii (niem. Galizen und Lodomerien), mającej uzasadnić rzekome prawa Habsburgów do księstwa halickiego i włodzimierskiego (było to nawiązanie do terytorialnych pretensji królów węgierskich używających od XIII w. tytułu rex Galiciae et Lodomeriae król Halicza i Włodzimierza). W I rozbiorze Austria zajęła południową część województwa krakowskiego, sandomierskiego i bełskiego, prawie całe województwo ruskie oraz Podole. Z zajętych w III rozbiorze dalszych ziem (po linię Pilicy, środkowej Wisły i Bugu) została utworzona Galicja Nowa (Zachodnia), połączona 1803 z Galicją „starą” w jedną prowincję. W 1809 Galicję Nową przyłączono do Księstwa Warszawskiego, a obwód tarnopolski — do Rosji (1815 powrócił do Galicji). Po rewolucji krakowskiej 1846 do Galicji przyłączono Rzeczpospolitą Krakowską (Wolne Miasto Kraków). Ludność Galicji liczyła: 1803 — 3,9 mln, 1910 — 7,3 mln (ok. 45% Polaków, ok. 45% Ukraińców, ok. 6% Żydów); obszar: 1803 — 132 tysiące km2, od 1846 — 78,5 tysiąca km2. Po 1815 tereny na zachód od Sanu (z Krakowem) zaczęto umownie nazywać Galicją Zachodnią, pozostałą część (ze Lwowem), z przewagą ludności ukraińskiej — Galicją Wschodnią. W 1772–1867 Galicja była centralistycznie zarządzaną prowincją monarchii habsburskiej; Lwów był siedzibą władz prowincjonalnych, na których czele stał gubernator; kraj podzielono na cyrkuły ze starostami na czele (po 1795 — 26); powołany Sejm Stanowy nie miał istotnych uprawnień; urzędowym językiem był niemiecki, rządził aparat urzędniczy niemiecki lub niemiecko-czeski, który prowadził politykę germanizacyjną, ucisku narodowego i ekonomicznej eksploatacji. W latach 30. i 40. XIX w. Galicja była ośrodkiem spisków patriotycznych, które doprowadziły do rewolucji krakowskiej i próby powstania narodowego w Galicji (II 1846); w tym samym czasie wybuchło skierowane przeciwko szlachcie powstanie chłopskie (rabacja galicyjska 1846); pod wpływem ruchu rewolucyjnego, który ogarnął Galicję w okresie Wiosny Ludów, rząd austriacki przeprowadził 17 IV 1848 uwłaszczenie chłopów.
Po 1860 społeczeństwo polskie podjęło walkę o polityczną i kulturalną autonomię Galicji (autonomiści galicyjscy), którą uzyskano 1867–73; oprócz mianowanych przez rząd austriacki władz państwowych (z namiestnikiem na czele) powstały w Galicji instytucje autonomiczne (m.in. Sejm Krajowy, Krajowa Rada Szkolna); do szkół (łącznie z wyższymi) i urzędów wprowadzono język polski, a do sądownictwa — polski i ukraiński; w Galicji Wschodniej były szkoły ludowe i średnie (początkowo jedna we Lwowie, później kilka) z językiem ukraińskim, także na uniwersytecie we Lwowie — katedry ukraińskie. Po uzyskaniu przez Galicję autonomii decydującą rolę polityczną w autonomicznych instytucjach odgrywało ziemiaństwo polskie z jego czołowym ugrupowaniem politycznym, stańczykami; programem warstwy rządzącej był trójlojalizm. Galicja była krajem rolniczym, zacofanym gospodarczo; strukturę rolną cechowało rozdrobnienie gruntów chłopskich, a wieś — znaczne przeludnienie (tzw. nędza galicyjska), co przy słabym rozwoju przemysłu (głównie przemysł przetwórczy produktów rolnych i naftowych) spowodowało od lat 90. XIX w. masową emigrację zarobkową z Polski. W Galicji, najwcześniej na ziemiach polskich, rozwinął się zorganizowany ruch ludowy; 1895 powstało Stronnictwo Ludowe: Polskie Stronnictwo Ludowe (w Galicji). Na początku lat 80. pojawiły się pierwsze polskie i ukraińskie organizacje robotnicze (Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska). Od 2. połowy XIX w. w Galicji Wschodniej rozwinął się ukraiński ruch narodowy domagający się pełnego równouprawnienia, a nawet wyodrębnienia Galicji Wschodniej jako kraju ukraińskiego, co powodowało ostry konflikt polsko-ukraiński; ze względu na program polonizacji Galicji Wschodniej wysunięty przez Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, stało się ono na początku XX w. istotną siłą polityczną i skutecznie konkurowało ze stańczykami w walce o wpływy polityczne (zwycięstwo wyborcze 1907). Galicja autonomiczna, jako jedyny wówczas obszar, na którym w sposób niemal nieskrępowany przez zaborcę rozwijało się polskie życie narodowe, stała się (od 1908) ośrodkiem ruchu niepodległościowego. W 1918 — w momencie rozpadu Austro-Węgier — władzę w Krakowie (30 X) i następnie w całej Galicji Zachodniej objęła Polska Komisja Likwidacyjna, w Galicji Wschodniej natomiast toczyła się wojna polsko-ukraińska, zakończona 25 VI 1919 zwycięstwem wojsk polskich; traktatem w Saint-Germain-en-Laye 10 XI 1919 Austria zrzekła się Galicji; ostateczne przyznanie Polsce całości terenów byłej Galicji nastąpiło 15 III 1923 na podstawie decyzji Konferencji Ambasadorów. Po 1918 w Polsce popularyzowano nazwę Małopolska Wschodnia na określenie Galicji Wschodniej, natomiast Ukraińcy posługiwali się terminem Ukraina Zachodnia.
Bibliografia
K. GRZYBOWSKI Galicja 1848-1914. Historia ustroju politycznego na tle historii ustroju Austrii, Wrocław 1959;
S. GRODZISKI Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772–1848, Wrocław 1971;
tenże W Królestwie Galicji i Lodomerii, Kraków 1976.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Lwów, Uniwersytet (Ukraina)fot. J.W. Krasnodębski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, gmach Akademii Hadlowej, J. Zawiejski, 1904–06fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia