Polska. Wiadomości wstępne. Podziały administracyjne
 
Encyklopedia PWN
Polska. Wiadomości wstępne. Podziały administracyjne.
We wczesnym średniowieczu terytorium Polski dzieliło się na prowincje, zarządzane przez namiestników władcy (komesów); jednostkami adm. były okręgi grodowe, czyli kasztelanie (ponad 100). Po zjednoczeniu Królestwa Pol. w 1. poł. XIV w. dawne dzielnice stały się województwami (niekiedy ziemiami), w ktorych stopniowo do XV w. wytworzył się podział na powiaty — okręgi szlacheckich sądów ziemskich i administracji skarbowej; ponadto istniały okręgi podległe starostom generalnym — namiestnikom król. (Wielk a, Ruś, Podole) i starostom grodowym — zwierzchnikom nad zamkami i przyległymi powiatami; kasztelanie utraciły w XIV–XV w. dawną rolę w administracji terytorialnej. W Wielkopolsce istniały woj.: poznańskie (z ziemią wschowską), kal. (z ziemią nakielską), brzeskie kujawskie, inowrocławskie (z ziemią dobrzyńską), łęczyckie i sieradzkie (z ziemią wieluńską); w Małopolsce — woj.: krak. i sandom., od 1474 także lubel. (z ziemią łukowską); na Rusi od XV w. — woj.: bełskie, podolskie i ruskie; w Prusach Król. — woj.: chełmińskie, malborskie, pomor.; na Mazowszu — woj.: mazow., płoc. i rawskie. Po unii lubel. 1569 do Korony włączono woj.: bracławskie, kijowskie, podlaskie i wołyńskie; Wielkie Księstwo Litew. dzieliło się na księstwo (starostwo) żmudzkie i woj.: brzeskie litew., mińskie, mścisławskie, nowogródzkie, połockie, trockie, wil. i witebskie; 1677 w południowej części Inflant utworzono woj. inflanckie. W wyniku zdobyczy na wschodzie (rozejm z Moskwą w Deulinie 1618 i pokój w Polanowie 1634) powstały woj.: czernihowskie (Korona) i smoleńskie (Wielkie Księstwo Litew.) — w posiadaniu Rzeczypospolitej do 1667. W 1768 utworzono woj. gnieźnieńskie (z części woj. kaliskiego).
Na ziemiach pol., które w wyniku rozbiorów były wcielane do państw zaborczych, wprowadzano nowe podziały adm.; z ziem zagarniętych przez państwo pruskie utworzono prowincje: Prusy Zachodnie, Prusy Nowowschodnie i Prusy Południowe, dzielące się na departamenty; z obszarów zajętych przez Austrię utworzono tzw. Królestwo Galicji i Lodomerii; tereny włączone do Rosji podzielono na gubernie. Istniejące 1807–15 Księstwo Warszawskie było podzielone początkowo na 6, a od 1809 na 10 departamentów. Utworzone na kongresie wiedeńskim 1815 Królestwo Polskie zostało początkowo podzielone na 8 woj.: augustowskie (stol. Suwałki), kal., krak. (Miechów, później Kielce), lubel., mazow. (Warszawa), płoc., podlaskie (Siedlce), sandom. (Radom); 1837 województwa nazwano guberniami (1841 gubernię krak. przemianowano na kiel.), 1845 liczbę guberni zmniejszono do 5: kal. i mazow. połączono, tworząc gubernię warsz., gubernię kiel. włączono do radom., a podlaską do lubel.; 1867 podział adm. zmieniono, tworząc 10 guberni: kal., kiel., lubel., łomżyńską, piotrkowską, płoc., radom., siedl., suwal. i warsz.; gubernie dzieliły się na powiaty. Obszary Galicji, do której 1846 włączono Rzeczpospolitą Krakowską, były podzielone jedynie na jednostki adm. niższego szczebla — cyrkuły (dzielące się na obwody), od 1850 — powiaty. Ziemie zaboru pruskiego 1816 weszły w skład prowincji: poznańskiej, czyli Wielkiego Księstwa Poznańskiego (dzieląc się na rejencje: bydg. i poznańską) i zachodniopruskiej (rejencje: gdańska i kwidzyńska).
Po odzyskaniu niepodległości 1918 i ostatecznym ustaleniu granic kraj był podzielony na 17 województw: białost., kiel., krak., lubel., lwow., łódz., nowogródzkie, poleskie (stol. Brześć Litewski), pomor. (Toruń), poznańskie, stanisławowskie, śląskie (Katowice), tarnopolskie, warsz., wil., wołyńskie (Łuck) oraz miasto stołeczne Warszawa (na prawach województwa); województwa dzieliły się na powiaty. W IX 1939 Niemcy i ZSRR dokonały podziału państwa pol. zajętego w wyniku agresji; z obszaru okupacji niem. do III Rzeszy zostały wcielone, m.in.: Górny Śląsk z Zagłębiem Dąbrowskim i Zaolziem, Wielkopolska, Pomorze, Suwalszczyzna, część Kujaw, Mazowsza i Białostocczyzny; weszły one w skład okręgów: Gdańsk–Prusy Zachodnie, Kraj Warty oraz prowincji: Prusy Wschodnie (regencje: ciech., gubińska) i Górny Śląsk (regencja katow.); z pozostałej części ziem pol. X 1939 utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG), podzielone na 4 dystrykty: warsz., krak., lubel. i radomski. Cały obszar okupacji sowieckiej, z wyjątkiem części Wileńszczyzny, przekazanej X 1939 Litwie, wcielono do ZSRR; do Białorus.SRR włączono Białostocczyznę, Nowogródczyznę, część Wileńszczyzny, Polesia i Mazowsza, podzielone na obwody: baranowicki, białost., brzeski, wilejski i piński; do Ukr.SRR włączono Małopolskę Wschodnią, Wołyń i pozostałą część Polesia, podzielone na obwody: drohobycki, lwow., rówieński, stanisławowski, tarnopolski i wołyński; VI 1940 Wileńszczyzna wraz z Litwą została wcielona do ZSRR. Po rozpoczęciu VI 1941 wojny niem.-sowieckiej III Rzesza zajęła obszar dotychczasowej okupacji sowieckiej: Białostocczyznę jako okręg Białystok podporządkowano prowincji Prusy Wschodnie, Małopolskę Wschodnią włączono do GG i utworzono dystrykt Galicja, pozostałe tereny weszły w skład komisariatów Rzeszy: Wschód (komisariaty: Litwa, Białoruś) i Ukraina. Powojenny kształt Polski został ustalony na konferencjach przywódców mocarstw alianckich: 1943 teherańskiej (terytorium między Odrą i linią Curzona), 1945 jałtańskiej (przebieg granicy wschodniej i określenie ogólnego przyrostu terytorialnego Polski kosztem Niemiec) i 1945 poczdamskiej (dokładny przebieg granicy zachodniej i północnej); granicę wschodnią ostatecznie ustalono w umowie między TRJN i rządem ZSRR VIII 1945, skorygowano 1951; granicę południową w umowie między rządami Polski i Czechosłowacji (VI 1958).
W 1946 terytorium Polski podzielono na 14 województw: białost., gdańskie, kiel., krak., lubel., łódz., olsztyńskie, pomor. (później bydg.), poznańskie, rzesz., szczec., śląskie (późniejsze katow.), warsz., wrocł., oraz 2 miasta wydzielone — Warszawę i Łódź; 1950 wydzielono ponadto woj. koszal., opolskie i zielonogór., a 1957 miasta — Kraków, Poznań i Wrocław; stan ten trwał do 1975. Jednostkami niższego rzędu były powiaty, złożone z gmin wiejskich i miast; 1954 gminy zastąpiono mniejszymi gromadami (1973–75 ponownie gminy); 1955 było 371 powiatów (w tym 76 miejskich), 8790 gromad, 729 miast i 47 osiedli. Do 31 V 1975 obowiązywał w Polsce trójstopniowy podział terytorialny (gmina, miasto, województwo).
1 VI 1975 wprowadzono dwustopniowy podział adm. państwa (obowiązujący do 31 XII 1998); wydzielono jednostki stopnia podstawowego — gminy, miasta, dzielnice adm. większych miast oraz jednostki stopnia wojewódzkiego — województwa i miasta stopnia wojewódzkiego; zniesiono powiaty, ustanowiono 49 województw (zamiast 17), miasta wydzielone: stołeczne Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław uzyskały status miast stopnia wojewódzkiego. W 1994 było 2483 gmin (853 miasta). Podział adm. z 1975 przyczynił się do osłabienia, zwłaszcza w niektórych regionach kraju, utrwalonych więzi społ.-gosp. i kult.; wystąpiły rozbieżności między nowym podziałem a układem ciążeń komunik. (ok. 15% gmin ciąży do woj. innych niż własne); po 1975 znacznie rozwinęły się młode miasta wojewódzkie, m.in.: Piła, Łomża, Ostrołęka, Włocławek. Od 1 I 1999 obowiązuje nowy podział adm. państwa, wprowadzający trzy stopnie samorządu: 16 województw, 308 powiatów (tzw. powiaty ziemskie) i 65 miast wydzielonych na prawach powiatu (tzw. powiaty grodzkie), 2483 gminy (miejskie, miejsko-wiejskie, wiejskie oraz 11 gmin warsz.); 2002 utworzono 7 nowych powiatów ziemskich, zlikwidowano gminy warsz. i powiat ziemski warsz., wprowadzając w to miejsce gminę Warszawę na prawach powiatu grodzkiego, podzieloną na 18 dzielnic; 2003 w 16 województwach było 314 powiatów ziemskich, 65 powiatów grodzkich i 2478 gmin.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia