Wolne Miasto Kraków

Wolne Miasto Kraków, Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i Jego Okręg, pot. Rzeczpospolita Krakowska,

niesuwerenne państwo utworzone V 1815 na kongresie wiedeńskim;

obejmowało terytorium Krakowa wraz z okręgiem długości ok. 65 km na lewym brzegu Wisły (1164 km², 88 tys. mieszkańców, 1843 — ok. 146 tys.); na południu przez Wisłę graniczyło z Austrią, na północy i wschodzie z Królestwem Polskim, na zachodzie z Prusami; dzieliło się na 17 gmin wiejskich (okręgowych) oraz 11 gmin miejskich (w Krakowie), na czele z wójtami (od 1838 podział na cyrkuły w Krakowie z komisarzami cyrkułowymi na czele oraz dystrykty poza miastem z komisarzami dystryktowymi); pozostawało pod kuratelą Austrii, Prus i Rosji, które nadzór sprawowały za pośrednictwem trzech rezydentów; w myśl liberalnej konstytucji z 1818 na czele Wolnego Miasta Krakowa stał 13-osobowy Senat Rządzący (złożony z przedstawicieli miejscowej arystokracji) z prezesem na czele (do 1831 był nim konserwatysta S. Wodzicki, obalony przez liberałów), władzę ustawodawczą stanowiło jednoizbowe Zgromadzenie Reprezentantów Wolnego Miasta Krakowa (41, od 1833 –– 30 członków wybieranych wg cenzusu majątkowego i wykształcenia), obywatelom konstytucja zapewniała równość wobec prawa, równouprawnienie wszystkich religii chrześcijańskich (katolicyzm miał charakter „religii krajowej”) oraz opiekę prawa nad wyznaniami tolerowanymi (głównie nad religią mojżeszową); obowiązywał kodeks cywilny Napoleona, francuski kodeks handlowy oraz francuska procedura cywilna i karna; Wolne Miasto Kraków uznano za obszar wolnohandlowy, otwarty bez cła dla importu; w celu przeprowadzenia reformy agrarnej powołano Komisję Włościańską. Początkowo z dużych swobód korzystały instytucje oświatowe, naukowe i kulturalne (m.in. obdarzony autonomią uniwersytet). Podstawę gospodarki Wolnego Miasta Krakowa stanowiło rolnictwo, niewielkie znaczenie miało górnictwo węgla kamiennego i rud cynku, większe znaczenie miała wymiana handlowa z sąsiednimi państwami, ułatwiona przez wolności handlowe. Spory między prezesem Senatu i popierającym go obozem arystokratyczno-szlacheckim a opozycją mieszczańską spowodowały ograniczenie autonomii Wolnego Miasta Krakowa; w okresie powstania listopadowego 1830–31 — centrum przemytu broni do Królestwa; po upadku powstania swobody Wolnego Miasta Krakowa uległy dalszemu ograniczeniu (usunięcie z Senatu wykazujących niezależność senatorów, zaostrzenie działalności cenzury, nowa konstytucja 1833); mimo to Wolne Miasto Kraków stanowiło nadal ważny ośrodek polskiego ruchu niepodległościowego; w wyniku represji przeciw tajnym związkom pozostawało pod okupacją austriacką 1836–41, także rosyjską i pruską oraz ścisłym nadzorem rezydentów mocarstw ościennych; po upadku 1846 rewolucji krakowskiej zlikwidowane i następnie na podstawie układu z mocarstwami zaborczymi teren Wolnego Miasta Krakowa został wcielony do Austrii (16 XI).