Wiosna Ludów
 
Encyklopedia PWN
Wiosna Ludów,
określenie europejskiej rewolucji 1848–49.
Miały one różne przyczyny: walczono o zjednoczenie kraju (Włochy, Niemcy), o ustrój republikański (Francja, częściowo Niemcy), o konstytucję (Niemcy, Prusy, monarchia habsburska), o wyzwolenie kraju spod obcej okupacji (północne Włochy, Węgry i inne kraje wchodzące w skład monarchii habsburskiej, Wielkie Księstwo Poznańskie), o zniesienie pozostałości ustroju feudalnego (Niemcy, monarchia habsburska, ziemie pol.), o zniesienie praw cechowych w rzemiośle hamujących rozwój przemysłu lub, przeciwnie, o ich zachowanie w celu ratowania rzemiosła (Niemcy, monarchia habsburska); ponadto ujawnił się konflikt między robotnikami a właścicielami (Francja, Niemcy). W państwach o wielonar. składzie ludności, jak Prusy (Niemcy, Polacy), a zwłaszcza monarchia habsburska (Niemcy, Polacy, Czesi, Ukraińcy, Rumuni, Węgrzy, Włosi, Chorwaci, Słowacy i in.), pojawiły się konflikty na tle narodowym. Charakterystyczną cechą Wiosny Ludów były jednoczesne wystąpienia rewolucyjne w wielu krajach, a sukcesy lub porażki w jednym z nich oddziaływały na pozostałe. Zaskoczone powszechnością rewolucji rządy były zmuszone do ustępstw. Postulaty wysuwane przez rewolucjonistów nie były jednolite: od liberalnych do socjalist., od wyzwoleńczych do ugodowych. Ułatwiło to rządom walkę z rewolucją, która we wszystkich krajach zakończyła się klęską i represjami.
Za pocz. Wiosny Ludów uważa się rewolucję lutową we Francji 22–24 II 1848, w której wyniku powstała II Republika. 13 III zaczęła się rewolucja w Wiedniu, 18 III w Berlinie (rewolucja marcowa 1848) i Mediolanie. W Paryżu, po ucieczce króla Ludwika Filipa I, władzę objął Rząd Tymczasowy. W celu rozwiązania spraw robotników powołano Komisję Luksemburską (socjalista L. Blanc). Wprowadzono wolność prasy, stowarzyszeń itd., zniesiono niewolnictwo w koloniach. W wyborach do Zgromadzenia Nar. 23 IV, w których po raz pierwszy wprowadzono powszechne prawo głosu (tylko dla mężczyzn), wzięło udział 9 mln Francuzów. Zwycięzcy republikanie wycofali się ze swych ustępstw wobec robotników, nakazując wysiedlenie z Paryża bezrobotnych. Doprowadziło to VI 1848 do wybuchu powstania, krwawo stłumionego przez wojsko (dow. gen. L.E. Cavaignac); było kilka tysięcy zabitych. Klęska powstania położyła kres Wiosny Ludów we Francji. Wybrany wg zasad nowej konstytucji 10 XII 1848 prezydent Ludwik Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu 1852 i ogłosił się ces. Napoleonem III.
W Niemczech, składających się z 36 państw (większość z nich tworzyła Związek Celny z Prusami), sytuację komplikowało duże zróżnicowanie społ. i gospodarcze. Liberałowie doprowadzili do zwołania 18 V 1848 parlamentu ogólnoniem. do Frankfurtu n. Menem (Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe). Rewolucja w Berlinie zaczęła się 18 III 1848 od 3 dni krwawych walk ludu z wojskiem (200 zabitych). Fryderyk Wilhelm IV w celu uspokojenia sytuacji usunął wojsko z miasta. „Rząd marcowy”, złożony gł. z burżuazji nadreńskiej, ogłosił amnestię (opuścili więzienie Polacy skazani w procesie berlińskim 1847, m.in. L. Mierosławski i K. Libelt). W wyborach powszechnych, dwustopniowych, wybrano Zgromadzenie Nar. w celu oprac. konstytucji. Demonstracja lud. 14 VI, której celem było uczczenie ofiar rewolucji została rozbita przez gwardię narodową. Utrata poparcia ludu osłabiła parlament, natomiast wojsko przygotowywało się do obrony „króla i ojczyzny”. W październiku parlament rozpoczął pracę nad konstytucją, wprowadzając do niej paragraf o zniesieniu szlachectwa, tytułów i orderów. Fakt ten, a także wiadomość o upadku powstania w Wiedniu pobudziły aktywność władz. Rewolucja załamała się. Król nakazał parlamentowi opuścić Berlin (9 XI), powołał rząd gen. F. Brandenburga, wprowadził stan oblężenia i 5 XII narzucił konstytucję, którą wkrótce zmienił, ograniczając prawa polit. mniej zamożnych warstw społecznych.
Rewolucja w Wiedniu 13–15 III 1848 spowodowała nagłe załamanie się systemu polit. (ucieczka kanclerza K. Metternicha). Kraje należące do monarchii habsburskiej dążyły do autonomii (Czechy, Galicja, Chorwacja) albo do niepodległości (północne Włochy, także Węgry w drugim etapie rewolucji). Król Piemontu Karol Albert wydał wojnę Austrii i zdobył Lombardię. Na Węgrzech, w Galicji i w Czechach powstały zalążki władz autonomicznych, które same starały się rozwiązać sprawę chłopską (likwidacja pańszczyzny na Węgrzech i w Czechach). Węgrzy uzyskali prawo do własnego rządu (premier L. Batthyany). Cesarz Ferdynand I ogłosił 25 IV konstytucję, poszerzoną 15 V o powszechne prawo głosu, dzięki czemu do parlamentu weszła spora grupa chłopów. 27 VII zapadła uchwała o zniesieniu poddaństwa i uwłaszczeniu chłopów za odszkodowaniem właścicieli ziemskich. Kolejne ustępstwa rządu wywalczano demonstracjami robotników, studentów, demokratów, którzy powołali Centralny Kom. Polit., ale rewolucja już się załamała. Armia (dow. gen. J. Radetzky) pokonała Włochów, odzyskała Lombardię, X 1848 przygotowano ekspedycję wojenną przeciwko Węgrom (węgierska rewolucja 1848–49). Powstanie w Wiedniu popierające Węgry (dowodził J. Bem) zostało krwawo stłumione. Kamaryla dworska zmusiła do abdykacji Ferdynanda I, jakoby odpowiedzialnego za sukcesy Wiosny Ludów w Austrii, i 2 XII 1848 powołała na tron Franciszka Józefa; 4 III 1849 w jego imieniu ogłoszono konstytucję, likwidującą ustępstwa poprzednika na rzecz autonomii krajów wchodzących w skład monarchii. Z rewolucją węg. Austria poradziła sobie dopiero z pomocą wojsk ros. VIII 1849. Wojna przeciwko Włochom trwała do końca III 1849. Tylko Piemont zachował niepodległość kosztem ogromnej kontrybucji. Karol Albert abdykował na rzecz Wiktora Emanuela I; natomiast Rep. Rzymską, którą demokraci wł. (m.in. G. Mazzini, G. Garibaldi) utworzyli po usunięciu papieża Piusa IX, pokonały wojska fr. VII 1849.
Wydarzenia Wiosny Ludów nie objęły krajów skand. i Wielkiej Brytanii; jednak pod ich wpływem w Wielkiej Brytanii nastąpiło 1848 ożywienie działalności czartystów, domagających się rozszerzenia uprawnień wyborczych i reformy parlamentu, a w Danii 1849 doszło do uchwalenia liberalnej konstytucji, która znacznie ograniczyła absolutną dotąd władzę monarchy na rzecz parlamentu.
Wiosna Ludów w Galicji była częścią rewolucji w monarchii habsburskiej, podobnie jak wydarzenia w Wielkim Księstwie Poznańskim kształtowały się zależnie od sytuacji w Prusach. 20 III 1848 ukonstytuował się w Poznaniu Komitet Narodowy Polski. Wysłana do Berlina delegacja uzyskała od Fryderyka Wilhelma IV zgodę na „reorganizację narodową”. W rozumieniu Polaków oznaczała ona przejęcie od Niemców administracji w Poznańskiem oraz — wobec spodziewanego wybuchu wojny Prus z Rosją — również przygotowania wojskowe. Przy Kom. powstał Wydział Wojsk., w którym sprawami uzbrojenia zajmował się Mierosławski. Zorganizował on 4 obozy, w których kilka tysięcy chłopów przechodziło szkolenie wojsk. pod kierunkiem oficerów przybyłych z emigracji. Wśród chłopów panowały nastroje antypruskie z powodu przewlekających się układów uwłaszczeniowych i ograniczania ich do zamożnych gospodarzy; rzemieślnicy czuli się zagrożeni konkurencją Niemców, popieranych przez władze pruskie 1 IV Kom. zniósł część obowiązków chłopskich wobec dworów. Wówczas gen. F.A. Colomb, dow. armii stacjonującej w Wielkopolsce, wprowadził stan oblężenia (3 IV). W wyniku rozmów przedstawicieli Kom. Nar. z delegatem króla pruskiego gen. W. Willisenem zadecydowano o redukcji liczby pol. żołnierzy do 3 tysięcy. Opuszczających obozy atakowało wojsko, a koloniści niem. pacyfikowali wsie. Kom. Nar. proponował kapitulację i rozwiązał się 30 IV. Oddziały Mierosławskiego stoczyły 3 krwawe potyczki z wojskami pruskimi (Książ, Miłosław, Sokołowo) i 10 V skapitulowały. Wobec chłopów-żołnierzy władze zastosowały surowe represje, co wywołało oburzenie w Europie.
W Galicji sytuacja była szczególnie trudna — chłopów nadal obowiązywała pańszczyzna, nie mieli prawa własności ziemi; żywa była pamięć rabacji galicyjskiej 1846; ok. 50% ludności stanowili Rusini (Ukraińcy), szukający oparcia w Wiedniu przeciwko pol. ziemianom. Po wybuchu rewolucji w Wiedniu gubernator F. Stadion nie mógł zapobiec powstaniu we Lwowie Rady Narodowej (Centralna Rada Narodowa) ani Kom. Nar. w Krakowie (prezes J. Krzyżanowski). Masowo powracali do kraju emigranci (m.in. W. Heltman, J. Wysocki, F. Sznajde). Powstawały gwardie narodowe. Delegacja złożona z przedstawicieli wszystkich warstw społ. udała się do Wiednia z petycją (poszerzenie autonomii Galicji, spolszczenie administracji, szkolnictwa itp.). Lwowska Rada i krak. Kom. planowały rozwiązanie sprawy chłopskiej, ale uprzedził je gubernator Stadion ogłaszając 22 IV we Lwowie, a 24 IV w Krakowie zniesienie pańszczyzny. Przyjazd do Krakowa (wbrew zakazowi) znacznej grupy emigrantów spowodował 26 IV starcia gwardii nar. z wojskiem (ok. 20 zabitych, 60 rannych) i zbombardowanie miasta. Kom. Nar. rozwiązał się. 2 VI przy poparciu Stadiona powstała we Lwowie Gł. Rada Ruska, która 9 VI zwróciła się do ces. z petycją zawierającą prośbę o podział Galicji na część pol. i ruską. Zaostrzający się konflikt starano się rozwiązać na Zjeździe Słow. w Pradze (2–12 VI 1848); uzyskanego tam kompromisu nie zaakceptowały ani pol., ani ukr. rada. W VI 1848 odbyły się powszechne, dwustopniowe wybory do parlamentu wiedeńskiego; w wielu okręgach chłopi nie chcieli głosować razem z  „panami”, mimo to na 100 mandatów przyznanych Galicji uzyskali 33 (ziemianie — 27). 26 VII parlament zniósł poddaństwo i pańszczyznę oraz przyznał odszkodowanie szlachcie. Na wieść o wybuchu powstania w Wiedniu w październiku doszło we Lwowie do zaburzeń, 1 i 2 XI na ulicach pojawiły się barykady i dochodziło do starć z żołnierzami. Lwów został zbombardowany, spaliło się wiele budynków, zginęło ok. 100 osób. Władze austr. zastosowały surowe represje, młodzież wcielano do wojska, wprowadzono stan oblężenia we Lwowie, następnie w całej Galicji, wycofano się z ustępstw na rzecz pol. języka w szkole i urzędach.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia