emigracje polityczne z ziem polskich
 
Encyklopedia PWN
emigracje polityczne z ziem polskich,
Pierwsza fala emigracji politycznych z Polski nastąpiła po klęsce konfederacji barskiej i I rozbiorze (1772); emigranci znaleźli się gł. w Turcji, Szwajcarii i Francji. Poważną rolę polit. odegrała emigracja po wojnie z Rosją 1792 i zwycięstwie konfederacji targowickiej; na emigrację (gł. do Saksonii) udali się wówczas czołowi działacze Sejmu Czteroletniego (m.in. H. Kołłątaj i I. Potocki) i wyżsi oficerowie (m.in. T. Kościuszko); współdziałając z rozgałęzionym spiskiem w kraju i zabiegając o pomoc rewol. Francji, przygotowywali powstanie kościuszkowskie 1794. Po upadku powstania i III rozbiorze emigracja pol., skupiona gł. we Francji i Włoszech, była rozbita na 2 polit. ugrupowania: umiarkowaną Agencję (F. Barss i J. Wybicki) i radykalną Deputację Polską (F.K. Dmochowski, J. Dembowski, ksiądz J. Mejer); oba te ośr. starały się uzyskać pomoc rewol. Francji. W 1797, w porozumieniu z Agencją, gen. J.H. Dąbrowski przystąpił do organizowania Legionów polskich we Włoszech; po rozwiązaniu Legionów 1803 część emigrantów wróciła do kraju. Zwycięska wojna Napoleona I z Prusami 1806 przyczyniła się do aktywizacji pozostałych na emigracji Polaków; brali oni udział w powstaniu wielkopol. 1806, służyli w pol. jednostkach armii fr., współdziałali w tworzeniu władz państw. i armii Księstwa Warszawskiego.
Upadek powstania listopadowego 1830–31 spowodował nową falę emigracji (do 1837 kolejno opuściło kraj ok. 7 tys. osób), zw. Wielką Emigracją; gł. jej ośr. była Francja, mniejsze grupy emigrantów skupiły się w Wielkiej Brytanii, Belgii i Szwajcarii. Liczne, działające na emigracji ugrupowania polit. (najważniejsze: we Francji Hotel Lambert, Towarzystwo Demokratyczne Polskie; w Wielkiej Brytanii Lud Polski) prowadziły intensywną działalność w celu pozyskania dla sprawy polskiej sił rewol., opinii publicznej lub rządów w Europie Zachodniej, wpływały na ruch spiskowy w kraju. Polacy odegrali dużą rolę w walkach rewol. w Europie 1848–49; ich uczestnikami byli zarówno ludzie Wielkiej Emigracji, jak i emigranci, którzy opuścili kraj po załamaniu się prób powstańczych 1846 i 1848 (rewolucja krakowska 1846, Wiosna Ludów 1848–49); ci ostatni wiązali się na ogół z istniejącymi już na emigracji ugrupowaniami polit.: Hotelem Lambert i TDP; tradycje Ludu Pol. kontynuowała Gromada Rewol. Londyn.
Po upadku powstania styczniowego 1863–64 na emigracji znalazło się do 10 tys. jego uczestników, skupionych gł. we Francji, Turcji, Szwajcarii; mniejsze grupy znalazły się w Wielkiej Brytanii, północnych Niemczech, we Włoszech, Belgii oraz w Stanach Zjedn. (odegrały tam później dużą rolę w organizowaniu się pol. wychodźstwa zarobkowego u schyłku XIX w.). Wśród emigracji postyczniowej trwały i pogłębiały się podziały polit. z okresu powstania („biali”, „czerwoni”). Próby powołania jednolitego przedstawicielstwa całej emigracji nie powiodły się; demokraci (J. Dąbrowski, Z. Miłkowski) skupili się w Zjednoczeniu Emigracji Polskiej; prawica współdziałała z Hotelem Lambert, skupiała się wokół czasopisma „Ojczyzna”, redagowanego przez A. Gillera, a także Organizacji Ogółu (B. Świętorzecki, K. Żuliński); do tradycji TDP nawiązywał L. Mierosławski. Przedstawiciele lewicy pol. weszli w skład I Międzynarodówki (K. Bobczyński, A. Żabicki, a po 1871 gen. W. Wróblewski). Grupa ochotników pol. (gen. J. Hauke-Bosak) wzięła udział w wojnie fr.-pruskiej 1870–71 po stronie Francji. Poważną rolę odegrali Polacy w Komunie Paryskiej (gen. J. Dąbrowski i gen. W. Wróblewski). W latach 70. i 80. XIX w. pojawiły się na emigracji grupy socjalistów pol., pozostające w kontakcie z rodzącym się ruchem socjalist. w kraju i oddziałujące na powstanie PPS i SDKPiL. Założona 1887 w Szwajcarii Liga Pol., wysuwająca hasła w duchu dawnych tradycji powstańczych, przekształciła się 1893 w Ligę Narodową, która inspirowała ruch nar.-demokr.; na przeł. XIX i XX w. pol. emigracja polit. była bezpośrednio powiązana z istniejącymi w kraju jawnymi i tajnymi ośr. politycznymi.
Kolejna fala emigracji rozpoczęła się w okresie II wojny światowej (związana z przeniesieniem podczas kampanii wrześniowej 1939 władz państw. poza granice kraju i prowadzeniem walki o wyzwolenie Polski i odzyskanie niepodległości). W 1939 do Francji i na Bliski Wschód, przez Rumunię, Węgry, Litwę i Łotwę, przedostało się ok. 50 tys. żołnierzy i osób cywilnych; później z okupowanego kraju wydostało się jeszcze kilkadziesiąt tys. osób. Na uchodźstwie odbudowano organy władz państw. Rzeczypospolitej (prezydent, Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie, Rada Narodowa), sformowano jednostki WP; działalność podjęły stronnictwa polit. (PPS, SL, SP, SN). Po klęsce Francji (VI 1940) część uchodźstwa, gł. wojsko (ok. 27 tys.) przedostała się do Wielkiej Brytanii, część kontynuowała działalność w konspiracji (Polska Organizacja Walki o Niepodległość „Monika”). W 1942 emigracja pol. powiększyła się w wyniku ewakuacji Armii Pol. z ZSRR do Iranu (ok. 117 tys. osób). Główny wysiłek skoncentrowano na rozbudowie PSZ (1945 liczyły ok. 200 tys. żołnierzy); rozpoczęto wydawanie czasopism, m.in. „Dziennik Polski” i  „Dziennik Żołnierza”; ponadto w wielu środowiskach, gł. w Wielkiej Brytanii, powstały różnorodne instytucje oświat. (1940 przy uniw. w Edynburgu utworzono Pol. Wydział Lekarski, 1944 przy uniw. w Oksfordzie — Pol. Wydział Prawa); działalność podjęły stowarzyszenia nauk. i społeczne. W 1944–45 część pol. jeńców wojennych (z kampanii wrześniowej 1939, powstania warsz. 1944) oraz robotników przymusowych i więźniów obozów koncentracyjnych, którzy znaleźli się na obszarach zajętych przez wojska amer., bryt. i fr. ze względów polit. (przejęcie władzy przez komunistów) nie wróciła do kraju; łącznie na emigracji pozostało ok. 0,5 mln Polaków. W 1945 władze RP na uchodźstwie odrzuciły decyzje mocarstw alianckich w sprawie pol. podjęte na konferencji jałtańskiejkonferencji poczdamskiej oraz utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN). Do 1947 z kraju wyjechało kilkadziesiąt tys. osób, w tym działacze polityczni. Od 1946 żołnierze demobilizowanych PSZ wstępowali do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia (PKPR), następnie po przejściu do życia cywilnego początkowo w większości zamieszkali w Wielkiej Brytanii. W 1947–50 Polacy i obywatele RP innych narodowości pozostali na uchodźstwie osiedlili się w wielu krajach, m.in. w USA (110 tys.), Australii (ok. 60 tys.), Izraelu (55 tys.), Kanadzie (47 tys.), Francji (30 tys.), Afryce Wschodniej (20 tys.), Brazylii (7 tys.), Argentynie (5 tys.), Nowej Zelandii (0,8 tys.). W Wielkiej Brytanii i USA kontynuowały działalność władze RP na uchodźstwie oraz tzw. stare stronnictwa polit. (PPS, SD, SN, SP) i nowe partie, m.in. Pol. Ruch Wolnościowy „Niepodległość i Demokracja”, Liga Niepodległości Polski, Stronnictwo Lud. „Wolność”, Związek Socjalistów Pol., PSL, PSL-Odłam Jedności Nar., Niezależna Grupa Społ., Zjednoczenie Pol.; powstały organizacje kombatanckie (Stowarzyszenie Polskich Kombatantów — Federacja Światowa i Pol. Stow. byłych Sowieckich Więźniów Polit.). Utworzono instytucje kult. i nauk.-oświat., m.in. Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego (1964 połączony z Pol. Ośrodkiem Nauk. w Inst. Polski i Muzeum gen. Sikorskiego), Instytut Józefa Piłsudskiego, Instytut Literacki; wydawano czasopisma, m.in. „Jutro Polski”, mies. „Kultura”, tyg. literacki „Wiadomości”. Polscy działacze polit. podjęli współpracę z przedstawicielami emigracji z innych państw wschodniej Europy w ramach Zgromadzenia Ujarzmionych Narodów Europy (ACEN) oraz z  „Głosem Ameryki” i Radiem Wolna Europa. Uchodźstwo kilkakrotnie organizowało kampanie polit. w celu odnowienia sprawy pol. w stosunkach międzynar., m.in. V 1956 kilkudziesięciotysięczną demonstrację w Londynie podczas pobytu N. Chruszczowa w Wielkiej Brytanii, V 1966 Zjazd Polski Walczącej w ramach obchodów Millennium Polski; występowało z postulatami wycofania wojsk sowieckich z Polski i przeprowadzenia wolnych wyborów parlamentarnych. Osłabiały je konflikty, gł. związane z sukcesją na stanowisku prezydenta RP; 1954 niezłożenie urzędu przez prezydenta A. Zaleskiego po zakończeniu kadencji spowodowało rozłam (zażegnany 1972 po śmierci Zaleskiego) na mniejszościowy obóz prezydencki i obóz jego przeciwników, którzy utworzyli konkurencyjne organy władzy (Egzekutywę Zjednoczenia Narodowego, Radę TrzechTymczasową Radę Jedności Narodowej). Po październikowym przesileniu polit. 1956 niektórzy działacze emigracji wrócili do kraju. W 1968–69 (po wydarzeniach marcowych) i 1981–83 (stan wojenny) uchodźstwo polit. powiększyła łącznie kilkudziesięciotysięczna grupa emigrantów, których część podjęła działalność polit. i publicystyczną. Uchodźstwo wspierało działalność podziemia niepodległościowego (Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”), a następnie opozycji polit., także finansowo (Fundusz Pomocy Krajowi). W następstwie przemian ustrojowych w Polsce rozpoczętych 1989, organy państwa pol. na uchodźstwie do końca 1991 uległy stopniowej likwidacji (XII 1990 przekazano prezydentowi L. Wałęsie insygnia prezydenta RP przechowywane w Londynie), a niektóre stronnictwa polit. połączyły się z partiami polit. w kraju (PSL, PPS).
Bibliografia
J.W. Borejsza Emigracja polska po powstaniu styczniowym, Warszawa 1966;
Wielka Emigracja i sprawa polska a Europa (1832–1864), red. S. Kalembka, Toruń 1980;
Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII–XX w.), red. A. Pilch, Warszawa 1984;
Polska emigracja, red. A. Paczkowski, B. Puszczewicz, Warszawa 1990;
W. Śladkowski Wychodźstwa polskiego zarys dziejowy, Lublin 1994;
A. Friszke Życie polityczne emigracji, Warszawa 1999;
R. Habielski Życie społeczne i kulturalne emigracji, Warszawa 1999;
P. Machcewicz Emigracja w polityce międzynarodowej, Warszawa 1999.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia