Armia Polska w ZSRR

Armia Polska w ZSRR 1941–42 (AP w ZSRR), właśc. Polskie Siły Zbrojne w ZSRR,

związek operacyjny i ośrodek organizacyjno-szkoleniowy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, podległy rządowi polskiemu na uchodźstwie, a operacyjnie dowództwu Armii Czerwonej;

utworzony na mocy polsko-sowieckiego układu z 30 VII 1941 oraz umowy wojskowej z 14 VIII 1941; formowana w europejskiej części ZSRR, n. Wołgą (Buzułuk, Tockoje), następnie od I–II 1942 w republikach azjatyckich: Kazachstanie, Uzbekistanie i Kirgizji (Yangiyo‘l) z obywateli polskich (okupacja sowiecka w Polsce) deportowanych w głąb ZSRR, żołnierzy więzionych 1939–41 oraz osób cywilnych amnestionowanych 1941 (ich liczbę szacowano na 1,25–1,6 mln osób, a zasoby rekrutacyjne na 100–150 tysięcy wojska); dowódca generał W. Anders. Początkowo tworzono 2 dywizje piechoty (5. i 6.); w grudniu 1941 uzgodniono sformowanie 6 dywizji piechoty (dodatkowo 7., 8., 9., 10.), ośrodek szkolenia oraz innych jednostek (łącznie 96 tysięcy żołnierzy); ponadto uzgodniono ewakuowanie z ZSRR 25 tysięcy osób w celu uzupełnienia PSZ na Zachodzie. Armia nigdy nie osiągnęła pełnego stanu (w lutym 1942 liczyła 48 tysięcy, w marcu 1942 ok. 66 tysięcy osób). Wokół miejsc postoju armii gromadziła się spontaniczne ludność polskiej (głównie rodziny żołnierzy), zabiegając o pomoc materialną i możliwość wydostania się z ZSRR. Wyposażenie dla armii dostarczały służby tyłowe Armii Czerwonej (uzbrojenie, żywność) i armii brytyjskiej (umundurowanie i pozostały ekwipunek). Od początku formowania Armii władze sowieckie żądały jak najszybszego wysłania na front pojedynczych oddziałów lub dywizji, m.in. w lutym 1942 — 5 dywizje piechoty; polskie dowództwo dążyło do uzyskania pełnej gotowości bojowej i użycia Armii w całości. Trudności w jej formowaniu (zmniejszenie liczby racji żywnościowych, ograniczenie i zakończenie w marcu 1942 poboru żołnierzy, wstrzymanie zwolnień więźniów, niewywiązywanie się z dostaw uzbrojenia i wyposażenia przez władze sowieckie) i brak odpowiedzi na noty rządu polskiego w sprawie oficerów więzionych do 1940 w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku pogorszyły stosunki polsko-sowieckie. W III–IV 1942 część Armii (po uzyskaniu zgody Stalina) została wyprowadzona do Iranu (33 tysięcy żołnierzy i ok. 10 tysięcy osób cywilnych), a ostateczna ewakuacja odbyła się w VIII–IX 1942, na mocy porozumień sowiecko-brytyjskich, zawartych w lipcu 1942 (do wycofania wojsk polskich z ZSRR dążył generał Anders i władze brytyjskie), ZSRR opuściło łącznie ok. 114 tysięcy ludzi, w tym 25 tysięcy osób cywilnych (ponad 13 tysięcy dzieci). Wyprowadzone jednostki, połączone z Wojskiem Polskim na Środkowym Wschodzie, utworzyły Armię Polską na Wschodzie.