Polska. Historia. Druga wojna światowa
 
Encyklopedia PWN
Polska. Historia. Druga wojna światowa.
Na skutek przegranej kampanii wrześniowej 1939 oraz niespodziewanego najazdu sowieckiego 17 IX państwo polskie zostało rozbite, a władze udały się na emigrację. Terytorium Polski zostało podzielone pomiędzy ZSRR a III Rzeszę (pakt Ribbentrop–Mołotow), przy czym Niemcy wydzielili z centralnych ziem polskich Generalne Gubernatorstwo, zachodnie wcielili do Rzeszy. ZSRR oddał Wileńszczyznę Litwie (od VII 1940 Litewska SRR), a resztę ziem włączono do sowieckich republik: Ukraińskiej i Białoruskiej. Na skutek nacisków zagranicznych rząd polski został internowany w Rumunii, a w Paryżu utworzono rząd W. Sikorskiego (premier i Naczelny Wódz), złożony głównie z antysanacyjnej opozycji. Ciągłość władz państwowych zapewnił I. Mościcki mianując swoim sukcesorem W. Raczkiewicza. W obliczu klęski Francji VI 1940 władze polskie zostały przeniesione do Wielkiej Brytanii. mimo bycia najwierniejszym sojusznikiem Wielkiej Brytanii, na skutek zerwania stosunków dyplomatycznych pomiędzy ZSRR i rządem polskim (sprawa Katynia) poparcie polityczne aliantów zachodnich dla rządu polskiego malało, czego przejawem była faktyczna zgoda na umieszczenie Polski w sowieckiej strefie wpływów (konferencja teherańska 1943, konferencja jałtańska 1945) oraz cofnięcie rządowi uznania VII 1945. Prowadził on jednak nadal swoją działalność w Londynie, zachowując ciągłość suwerennych władz państwa polskiego do 1990.
W 1939 przystąpiono do formowania armii polskiej na wychodźstwie, biorącej następnie udział w kampaniach: norweskiej (1940 Narwik), francuskich (1940 i 1944), walkach w Afryce (Tobruk 1941), Belgii i Holandii (1945), a także w obronie Wysp Brytyjskich (bitwa o Anglię) i bitwie o Atlantyk; po ponownym nawiązaniu 30 VII 1941 stosunków polsko-sowieckich (układ Sikorski–Majski) utworzono w ZSRR z deportowanych tam obywateli polską armię pod dowództwem generała W. Andersa. W wyniku napięć w stosunkach polsko-sowieckich przeszła ona 1942 na Środkowy Wschód i została przekształcona w Armię Polską na Wschodzie, a następnie 1943 w II Korpus Polski, uczestniczący 1944–45 w kampanii włoskiej (Monte Cassino, Ankona, Bolonia). Nadzieje, że walka z Niemcami sił regularnych oraz powszechna konspiracja w kraju, uwierzytelniające politycznie rząd RP na uchodźstwie, stworzą szansę odbudowy państwa, w odmiennym niż przed wojną kształcie politycznym i terytorialnym (przesunięcie granicy na zachodzie), pozostającego w sojuszu z państwami zachodnimi, okazały się płonne. W kraju od samego początku podjęto żywiołową i zorganizowaną walkę z niemieckimi i sowieckimi okupantami; na obszarze zajętym przez Niemców wobec polityki degradacji gospodarczej, społecznej, narodowej oraz zagłady Żydów i Cyganów stosowano — obok biernego oporu w przemyśle i rolnictwie — sabotaż i dywersję, organizowano wywiad na potrzeby własne i aliantów, walkę zbrojną; prowadzono tajne nauczanie wszystkich stopni, działalność propagandową, charytatywną, akcję pomocy Żydom i jeńcom sowieckim. Zorganizowano konspirację wojskową — SZP, zastąpioną przez powołany przez rząd Sikorskiego ZWZ, przemianowany 1942 na Armię Krajową, oraz Polskie Państwo Podziemne, kontynuujące działalność polskiej administracji i wymiaru sprawiedliwości, kierowane od 1940 przez Delegaturę Rządu na Kraj, opierające się na zapleczu politycznym bloku 4 partii (SL, SN, SP i PPS). Partie polityczne powołały własne organizacje zbrojne: Gwardię Ludową (PPS-WRN), Bataliony Chłopskie (SL), Narodową Organizację Wojskową (SN) — po połączeniu części NOW ze Związkiem Jaszczurczym (ONR) powstały Narodowe Siły Zbrojne. Organizacje te, wraz z mniejszymi, mającymi często lokalny charakter, częściowo lub w całości zostały podporządkowane AK. Poza strukturami państwa podziemnego pozostawały organizacje skrajnej prawicy (Organizacja Polska, „Miecz i Pług”) oraz sanacji (Konwent Organizacji Niepodległościowych, Obóz Polski Walczącej), a także konspiracyjne struktury polityczne i wojskowe komunistów, którzy założyli 1942 (Grupa Inicjatywna z ZSRR) PPR i GL (od początku 1944 jako Armia Ludowa), mające za zadanie prowadzenie walki sabotażowo-partyzanckiej, realizację polityki oraz interesów strategicznych ZSRR. 1943/44 PPR, skupiając przedwojenne komunizujące środowiska inteligenckie, utworzyła, alternatywną dla Delegatury Rządu na Kraj, Krajową Radę Narodową, której celem stała się odbudowa Polski w sojuszu z ZSRR, zgodnie z programem społeczno-gospodarczym lewicy. Dążenie ZSRR do włączenia Polski do swojej strefy wpływów spowodowało zerwanie stosunków z rządem polskim oraz utworzenie podporządkowanego emigracyjnego ośrodka politycznego (Związek Patriotów Polskich) oraz regularnych sił zbrojnych — 1. Dywizji Piechoty im T. Kościuszki. W 1944 Armię Polską w ZSRR przekształcono, po połączeniu z AL, w Wojsko Polskie, którego związki taktyczne uczestniczyły 1945 m.in. w walkach nad Odrą i Nysą oraz szturmie Berlina. Wobec zbliżania się wojsk sowieckich do granic RP władze Polskiego Państwa Podziemnego opracowały zatwierdzony przez rząd plan „Burza”. Jego wykonanie (m.in. w Wilnie i Lwowie) przyniosło represje ze strony sowieckiej oraz komunistów polskich wobec żołnierzy AK, a jego realizacja w Warszawie w wyniku biernej postawy armii sowieckiej przyniosła klęskę powstania warszawskiego 1944. Na zajętych obszarach NKWD dokonywało aresztowań działaczy Polskiego Państwa Podziemnego. W III 1945 aresztowano i uprowadzono do ZSRR zaproszonych na rozmowy 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego (proces szesnastu w Moskwie).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Powstanie warszawskie, ludność cywilna opuszczająca miasto po kapitulacjifot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Powstanie warszawskie 1944. Powstańcy z miotaczami ognia na ulicy Nowy Świat w Warszawiefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Hel, ostrzał, wrzesień 1939fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia