reforma rolna
 
Encyklopedia PWN
reforma rolna,
nadzwyczajna zmiana w stosunkach własności ziemi wprowadzona na drodze ustawowej ze względów społecznych, narodowych, politycznych lub, rzadziej, ekonomicznych, polegająca na wywłaszczeniu wielkich posiadaczy z całości lub części ich ziemi i rozparcelowaniu jej między bezrolnych lub małorolnych chłopów z jednoczesnym nadaniem im tytułu własności.
Różnice w ustawodawstwie dotyczącym reformy rolnej sprowadzają się zazwyczaj do: wysokości odszkodowania za ziemię (lub jego braku), dobrowolnego lub przymusowego charakteru parcelacji, maksimum obszaru wolnego od parcelacji, sposobu zapłaty za ziemię przez nowych właścicieli, wielkości obszarów wywłaszczonych, zatrzymanych przez państwo, a także różnych kryteriów wyboru (np. narodowego, społecznego) wywłaszczanych właścicieli oraz nowych osadników. Reformę rolną należy odróżnić od bolszewickiej praktyki zmian w rolnictwie: Dekret o ziemi z 8 XI 1917 „unarodowił” całą ziemię w Rosji w celu pozyskania chłopów dla rewolucji, lecz dał im jedynie prawo użytkowania ziemi, a nie prawo własności. W latach 30., w trakcie kolektywizacji rolnictwa, odebrano chłopom rosyjskim również i prawo indywidualnego użytkowania ziemi. Reformy rolne podjęte w Europie Środkowowschodniej po I wojnie światowej miały głównie na celu wywłaszczenie obcych etnicznie właścicieli (np. Niemców w Estonii, na Łotwie i w Rumunii, Polaków na Litwie, Węgrów w Rumunii i na Słowacji) oraz nadanie ziemi bezrolnym i małorolnym chłopom dominującej narodowości. W ten sposób starano się także złagodzić napięcia społeczne, grożące rewolucją typu bolszewickiego (szczególnie w Rumunii), i przyciągnąć chłopów do budowy państwowości. Taki charakter miały reformy rolne uchwalone w Jugosławii (23 II 1919), Czechosłowacji (27 II 1919), Estonii (10 XII 1919), na Łotwie (wiele ustaw 1920–22), Litwie (30 X 1920), w Rumunii (deklaracja królewska 1 XII 1918 wraz z ustawami 1921) i Finlandii (14 X 1922); reforma rolna przeprowadzona na Węgrzech po upadku Republiki Rad nie miała charakteru narodowego, lecz została uchwalona ze względu na konieczność złagodzenia niezadowolenia na wsi; reforma rolna w Bułgarii (VI 1921) była bardzo ograniczona ze względu na istniejący tam niewielki odsetek gruntów większej własności. Najbardziej radykalne reformy rolne przeprowadzono w okresie międzywojennym w państwach bałtyckich, gdzie w rezultacie znikła większa własność ziemska, byli właściciele zaś nie uzyskali odszkodowania, a także w Rumunii i Czechosłowacji. Reformy rolne rozładowały przeludnienie agrarne jedynie w tych krajach, w których było ono niewielkie (Litwa, Łotwa, Estonia, Czechy); tam, gdzie rozmiary przeludnienia były ogromne (Rumunia, Słowacja), nawet radykalna parcelacja nie przyczyniła się do jego zmniejszenia. Ekonomiczne skutki reform rolnych były na ogół negatywne, zwłaszcza w pierwszym okresie, gdy spadały plony, podaż żywności i chłonność rynku wiejskiego; pozytywnym skutkiem reform rolnych był wzrost konsumpcji chłopskiej.
W Polsce istniał olbrzymi głód ziemi, a pod koniec I wojny światowej nastroje na wsi uległy radykalizacji. Już 10 VII 1919 Sejm Ustawodawczy przyjął uchwałę o zasadach reformy rolnej; ustawę o reformie rolnej uchwalił sejm 15 VII 1920, w szczytowym okresie ofensywy bolszewickiej; miała ona zachęcić chłopów do obrony ojczyzny. Ustawa zakładała przymusową parcelację majątków ponad 180–400 ha na różnych obszarach państwa (ponad 60 ha w okręgach przemysłowych i podmiejskich) oraz odszkodowanie w wysokości połowy rynkowej ceny ziemi. Ustawa ta nie była wykonywana, gdyż uchwalona III 1921 konstytucja RP gwarantowała prawo własności, co stało w sprzeczności z niepełną rekompensatą przewidywaną w reformie rolnej. Ostatecznie, w wyniku długich przetargów i ustaleń paktu lanckorońskiego (1923), kompromisową ustawę o reformie rolnej przyjęto 28 XII 1925; zakładała ona dobrowolną parcelację majątków ponad 180 ha (województwa wschodnie — 300 ha, majątki uprzemysłowione — 700 ha), w okręgach przemysłowych i podmiejskich ponad 60 ha, po cenach rynkowych ziemi; dopiero w przypadku niewykonania rocznego kontyngentu parcelacji 200 tysięcy ha państwo mogło przystąpić do parcelacji przymusowej. Ogółem w okresie międzywojennym rozparcelowano ponad 2,5 mln ha ziemi.
Po II wojnie światowej dokonano w Europie Środkowowschodniej dalszych zmian określanych mianem reform rolnych, których celem było pozyskanie chłopów dla władzy komunistycznej. Dekret PKWN z 6 IX 1944 wprowadzał radykalną reformę rolną w nowej Polsce; wywłaszczono bez odszkodowania wszystkie majątki ponad 50 ha w środkowej Polsce i ponad 100 ha w województwie poznańskim, pomorskim i śląskim. Beneficjenci byli zobowiązani do zapłaty równowartości jednorocznego zbioru w 10–20 ratach; parcelację przeprowadzano siłą, na mocy decyzji uzurpatorskich władz, nie pochodzących z wyboru, byłych właścicieli niejednokrotnie zamykano w aresztach, a część ziemi pozostawiano w rękach państwa. Ogółem na ziemiach dawnej Polski wywłaszczono ok. 3,1 mln ha, z czego rozparcelowano około 1,2 mln ha, na Ziemiach Północnych i Zachodnich rozdzielono dalsze 5,0 mln ha ziemi. Podobne były założenia reform rolnych przeprowadzonych w Bułgarii (6 II 1945), na Węgrzech (15 III 1945), Rumunii (28 III 1945), Czechosłowacji (etapami 21 VI 1945, 11 VII 1947 i 21 III 1948), Jugosławii (23 VIII 1945) i Albanii (29 VIII 1945). Szeroki zasięg miały reformy albańskie i węgierskie, nieco mniejszy — czechosłowackie, jugosławiańskie i rumuńskie, a najmniejszy — bułgarskie. We wszystkich tych przypadkach obawy chłopów co do bolszewickiego charakteru zmian okazały się uzasadnione; już VI 1948 Kominform zadecydował o przyspieszeniu „socjalistycznych” zmian w rolnictwie, czyli o kolektywizacji rolnictwa. Przebudowa rolnictwa w Chinach po 1949, a także w Wietnamie, Korei Północnej, na Kubie czy w Etiopii w latach późniejszych odbyła się w podobny sposób. Natomiast reformy zbliżone do międzywojennych reform rolnych w Europie Środkowowschodniej przeprowadzono po II wojnie światowej także w niektórych tzw. krajach rozwijających się, np. w Gwatemali (1952–54), Boliwii (1953), Egipcie (1954), Indiach (1955), Wenezueli (1960), Kostaryce (1961), Kolumbii (1961), Iranie (1963), Peru (1969) i Chile (1970–73). Według założeń niektórych teorii gospodarki słabo rozwiniętej, reformy te miały na celu rozładowanie przeludnienia agrarnego, gospodarcze usamodzielnienie chłopów, a także przyspieszenie akumulacji kapitału i rozwój rynku wewnętrznego; cele społeczne były realizowane częściej niż ekonomiczne, choć w niektórych krajach modernizacja wsi powodowała odwrotne efekty (np. rewolucja muzułmańska w Iranie); same reformy rolne, bez innych środków polityki gospodarczej, okazywały się jednak najczęściej niedostatecznym bodźcem do przyspieszenia rozwoju gospodarczego.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia