rolnictwo
 
Encyklopedia PWN
rolnictwo,
jedna z najstarszych i podstawowych dziedzin gospodarki, której głównym celem jest dostarczenie człowiekowi żywności do bezpośredniej konsumpcji lub po przetworzeniu w zakładach przemysłu spożywczego, ponadto produkowanie surowców przemysłowych (np. włókna roślinnego i zwierzęcego, skór surowych, używek) w celu zaspokojenia innych (nieżywnościowych) potrzeb człowieka.
Rolnictwo korzystając z produktywności przyrody ożywionej, jest uzależnione od jej praw; o ile jednak w wyniku wielowiekowych doświadczeń i postępu nauki człowiek może w zasadniczy sposób wpłynąć na przyrodę ożywioną zwiększając jej produktywność, o tyle jego oddziaływanie na takie czynniki przyrody nieożywionej, jak temperatura, opady, wiatry, jest znikome; produkcja rolna jest zatem bardziej uzależniona od sił przyrody niż jakakolwiek inna dziedzina gospodarki. Pojęciu rolnictwa nadaje się różny zakres; w węższym znaczeniu obejmuje ono produkcję roślinną z upraw polowych i plantacyjnych, z sadownictwa, warzywnictwa oraz produkcję zwierzęcą uzyskiwaną w chowie zwierząt gospodarskich, pszczelarstwie i rybactwie słodkowodnym; w szerszym znaczeniu rolnictwo obejmuje również przetwórstwo (domowe, wiejskie) produktów roślinnych i zwierzęcych oraz działalność jednostek obsługi rolnictwa (przedsiębiorstwa i zakłady usługowe); występuje rownież pojęcie kompleksu gospodarki żywnościowej (agrobiznesu), utożsamiane z rolnictwem w najszerszym znaczeniu, obejmujące ponadto przemysły wytwarzające środki produkcji dla rolnictwa (np. ciągniki, maszyny, narzędzia rolnicze, nawozy sztuczne, chemiczne środki ochrony roślin. Rolnictwo wykorzystuje stale rozszerzający się zespół dyscyplin nauk rolniczych; są to: gleboznawstwo i chemia rolna, hodowla i chów zwierząt, weterynaria, melioracje, maszynoznawstwo rolnicze, budownictwo wiejskie, ekonomika i organizacja przedsiębiorstw rolnych, ekonomika rolnictwa, polityka agrarna, socjologia wsi itp. Podstawą nauk rolniczych są nie tylko nauki przyrodnicze, jak: chemia i biochemia, zoologia i botanika, fizjologia i genetyka, geologia i fizyka, oraz osiągnięcia techniki, ale także nauki społeczne, jak ekonomika i organizacja przedsiębiorstw, ekonomia, polityka gospodarcza, socjologia.
Systemy ekonomiczne, formy i struktury gospodarstw oraz ich organizacja były i są determinowane zarówno dostępnością podstawowych zasobów produkcyjnych: ziemi, pracy i kapitału, jak i czynnikami społeczno-politycznymi oraz kulturowymi; zarówno w przeszłości, jak i obecnie systemy ekonomiczne w rolnictwie cechowała wielka różnorodność, w zależności od regionu świata i kraju; w regionach o względnej obfitości ziemi uprawnej w stosunku do zasobów siły roboczej, np. w Ameryce Północnej, Australii oraz w niektórych krajach Ameryki Południowej, rozwinęły się wielkoobszarowe gospodarstwa rolne, zarówno rodzinne, jak i plantacyjne, oparte w przeszłości na pracy niewolniczej (np. w południowych stanach Ameryki Północnej) oraz kapitalistycznej, wykorzystujące najemną siłę roboczą. W zachodniej Europie od końca średniowiecza rozwój rolnictwa opierał się w coraz szerszym zakresie na gospodarstwach rodzinnych, najpierw chłopskich, a później farmerskich; jedynie w Anglii i na pewnych obszarach innych krajów europejskich (obecnej Holandii, północnych Włoch) dominującą rolę odgrywały gospodarstwa kapitalistyczne. Reformy rolne, przeprowadzane w ostatnich dziesięcioleciach XX w. w różnych regionach świata, sprzyjały na ogół upowszechnianiu się gospodarki rodzinnej, a więc takiej formy gospodarstwa, w której podstawą produkcji rolnej jest głównie praca członków rodziny rolnika. Inny kierunek i charakter miały reformy rolne w krajach, gdzie do władzy doszły partie komunistyczne, zwłaszcza w ZSRR, Chinach, we wschodniej Europie, na Kubie. Przeprowadzono tam szeroko zakrojoną kolektywizację ziemi (kolektywizacja rolnictwa) oraz innych środków produkcji wykorzystywanych w rolnictwie; gospodarstwa prywatne zostały przekształcone w wielkoobszarowe gospodarstwa spółdzielcze lub państwowe. Komunistyczny model funkcjonowania rolnictwa, podobnie jak i model gospodarowania narzucony przez komunistów innym działom gospodarki, okazał się, w dalszej perspektywie, niesprawny i nieefektywny; w większości byłych krajów komunistycznych trwa proces przebudowy systemu ekonomicznego i politycznego, także rolnictwa, prowadzący do ukształtowania gospodarki rynkowej i dominacji własności prywatnej.
Po II wojnie światowej w USA, a następnie w zachodniej Europie i Japonii nastąpiła rewolucja technologiczna w rolnictwie, polegająca głównie na rozpowszechnieniu się kompleksowej mechanizacji, prawie całkowitym zastąpieniu konnej siły pociągowej przez napęd mechaniczny, wielostronnej chemizacji rolnictwa (nawozy chemiczne, środki ochrony roślin, farmaceutyki), rozwoju hodowli roślin i zwierząt; zjawiskom tym towarzyszył duży odpływ siły roboczej, koncentracja gospodarstw rolnych, wzrost wydajności pracy i produktywności ziemi.
W 1960–90 upowszechniano, tzw. zieloną rewolucję, polegającą na wprowadzaniu do uprawy wysokoplennych odmian, zwłaszcza zbóż (pszenica, ryż, kukurydza), wraz z coraz szerszym wykorzystaniem biotechnologii, stosowaniem różnych systemów nawadniania (ok. 16% gruntów uprawnych w świecie), intensywnego nawożenia i zintegrowanego systemu ochrony roślin. Równocześnie coraz więcej zwolenników pozyskuje ekologiczna koncepcja rolnictwa, uwzględniająca wymogi ekologiczne środowiska oraz potrzebę wytwarzania zdrowej żywności; stanowi to współczesny dylemat rozwojowy rolnictwa, który prawdopodobnie znajdzie kompromisowe rozwiązanie, podporządkowane głównej, tj. żywicielskiej funkcji rolnictwa, determinowane koniecznością zachowania równowagi między wzrostem demograficznym a wzrostem produkcji rolnej.
W 1994 światowa powierzchnia użytków rolnych wynosiła ok. 4,8 mld ha (36,2% powierzchni lądowej), w tym gruntów ornych i sadów — 1,5 mld ha (10,8% powierzchni lądowej); nadal w produkcji rolnej było zaangażowanych prawie 46% ogólnej liczby ludności zawodowo czynnej; w rolnictwie krajów ekonomicznie rozwiniętych odsetek zatrudnionych wynosił przeciętnie 5,6%; kraje te zużywały ponad 60% środków produkcji pochodzenia przemysłowego wytwarzanych na świecie i dysponowały największymi nadwyżkami produktów rolnych; w pozostałych krajach odsetek zatrudnienia w rolnictwie wynosił ok. 50% ogółu ludności zawodowo czynnej, przy niskim poziomie inwestowania i wielokrotnie niższym zużyciu środków produkcji pochodzenia przemysłowego oraz niedoborze artykułów żywnościowych. W krajach wysoko rozwiniętych, zwłaszcza w USA i w państwach zachodniej Europy produktywność pracy w rolnictwie rosła po II wojnie światowej szybciej niż średnio w całej gospodarce; procesowi temu sprzyjał szybki postęp techniczny, biologiczny oraz organizacyjny, a także duży przepływ środków finansowych do rolnictwa w ramach interwencjonizmu agrarnego; interwencjonizm agrarny i związane z nim subsydiowanie rolnictwa osiągnęły największe rozmiary w zachodniej Europie, Japonii i USA; dzięki niemu zachodnia Europa, która jeszcze na początku lat 60. importowała znacznie więcej artykułów rolnych niż ich eksportowała, stała się regionem wytwarzania trwałych nadwyżek (ponad własne potrzeby) wielu podstawowych produktów rolnych. Po utworzeniu 1958 EWG (od 1993 Wspólnota Europejska) polityka rolna krajów członkowskich została stopniowo ujednolicona i następnie zastąpiona tzw. wspólną polityką rolną. Ograniczenie interwencjonizmu agrarnego oraz barier w międzynarodowym handlu produktami rolnymi było jednym z głównych zadań Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu (GATT), a od 1995 Światowej Organizacji Handlu.
Bibliografia
J. WILKIN Współczesna kwestia agrarna, Warszawa 1986;
R. MANTEUFFEL Filozofia rolnictwa, Warszawa 1987;
Gospodarka rodzinna w rolnictwie. Teraźniejszość i przyszłość, red. F. Tomczak, Warszawa 1988;
A. WOŚ Strategie rozwoju rolnictwa, Warszawa 1992.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Grenada, suszarnie ziarna kakaowego na plantacji Dougaldston Estate (Antyle) fot. M. Dzwonkowska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia