Polska. Historia. Druga Rzeczpospolita
 
Encyklopedia PWN
Polska. Historia. Druga Rzeczpospolita.
Rozprężenie w armii niemieckiej i austriackiej, radykalizacja postaw społecznych pod wpływem wydarzeń rewolucyjnych na wschodzie i powstanie w Lublinie w nocy z 6 na 7 XI 1918 Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej zdecydowały o staraniach Rady Regencyjnej w sprawie uwolnienia J. Piłsudskiego z internowania w Magdeburgu i sprowadzenia go do Warszawy, co nastąpiło 10 XI. 11 XI przekazano mu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem, a informacje o zawieszeniu broni na froncie zachodnim spowodowały spontaniczne rozbrajanie żołnierzy armii niemieckiej i austriackiej oraz proklamowanie niepodległości. Skompromitowana współpracą z zaborcami Rada Regencyjna 14 XI przekazała władzę cywilną Piłsudskiemu, któremu podporządkował się również rząd lubelski. Powołany 17 XI przez Piłsudskiego rząd, z socjalistą J. Moraczewskim jako premierem, wydał manifest zapowiadający szerokie reformy gospodarcze, społeczne i polityczne. Rząd ten był atakowany przez komunistów, tracących jednak argumenty ze względu na jego socjalny, demokratyczny i niepodległościowy charakter, oraz prawicę, szczególnie endecję, krytykującą jego reformy polityczno-społeczne i odmawiającą mu legalności ze względu na odmowę jego uznania przez ententę. Po nieudanej próbie zamachu stanu doszło do kompromisu Piłsudskiego z prawicą. 16 I 1919 powstał rząd I. Paderewskiego, zaakceptowany przez prawicę i uznany przez ententę. Wybrany 26 I 1919 Sejm Ustawodawczy 20 II 1919 przyjął tzw. Małą Konstytucję, powierzającą władzę wykonawczą Piłsudskiemu jako Naczelnikowi Państwa. Państwo polskie obejmowało początkowo Królestwo Polskie i Galicję Zachodnią. Na konferencji pokojowej w Paryżu 1919 interesy Polski, reprezentowane głównie przez R. Dmowskiego i działaczy KNP, stały się przedmiotem konfliktu francusko-brytyjskiego. Wersalski traktat pokojowy z 1919 przyznał Polsce: Pomorze Wschodnie bez Gdańska (Wolne Miasto Gdańsk) i Wielkopolskę (wyzwoloną w wyniku powstania), a na Górnym Śląsku oraz Warmii i Mazurach nakazywał plebiscyty — przeprowadzone 1921 i 1920. Na Górnym Śląsku brutalne postępowanie władz niemieckich doprowadziło VIII 1919 i VIII 1920 do powstań śląskich, granica została ustalona ostatecznie w wyniku III powstania śląskiego (V 1921), które wybuchło po niekorzystnym dla Polaków plebiscycie na Górnym Śląsku. Polska uzyskała 29% obszaru plebiscytowego (2/3 potencjału przemysłowego Górnego Śląska i 46% ludności). Granica na Śląsku Cieszyńskim została ustalona przez ententę VII 1920 na konferencji w Spa, zgodnie z sugestiami czeskimi przez włączenie 2 polskich powiatów do państwa czeskiego. Na wschodzie początkowo próbowano realizować federacyjną koncepcję Piłsudskiego, zakładającą niepodległość Litwy, Ukrainy i Białorusi jako antyrosyjskiego przedmurza Polski, czemu sprzeciwiała się endecja dążąc do utworzenia jednolitego etnicznie państwa narodowego. Ostatecznie granica została ukształtowana na skutek wojny polsko-ukraińskiej 1918–19 i wojny polsko-bolszewickiej 1919–21 zakończonej traktatem ryskim, łamiącym ustalenia Rady Ambasadorów w sprawie linii Curzona. XI 1920 utworzono na Wileńszczyźnie Republikę Litwy Środkowej, 1922 włączoną (po referendum) Wileńszczyznę w granice państwa polskiego. 17 III 1921 sejm uchwalił konstytucję zwaną marcową.
II Rzeczpospolita była państwem wielonarodowym (Polacy stanowili 65% ludności) i wielowyznaniowym (rzymskokatolicy 62%), o rolniczo-przemysłowym charakterze (64% zatrudnionych w rolnictwie). Przemysł był rozwinięty jedynie w okręgu łódzkim, warszawskim, na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Staropolskim, a nowoczesne rolnictwo istniało jedynie w Wielkopolsce. Pozostałe obszary państwa charakteryzowały: przeludnienie agrarne i ekstensywna gospodarka rolna. Nowo powstałe państwo podjęło wielki wysiłek zjednoczenia gospodarczego i komunikacyjnego trzech zaborów (budowa portu w Gdyni, linie kolejowe Warszawa–Poznań, Śląsk–Gdynia). Po okresie wzrostu gospodarczego związanego z odbudową po zniszczeniach wojennych oraz nakręcaniem koniunktury przez inflacyjną politykę rządu w 2. połowie 1923 doszło do kryzysu spowodowanego hiperinflacją. Jej kres położyły (1924) reformy: walutowa (zastąpienie marki polskiej złotym polskim) i skarbowa przeprowadzone przez rząd W. Grabskiego (ponadto doprowadził do uchwalenia ustawy 1925 o reformie rolnej i podpisał konkordat ze Stolicą Apostolską). Na skutek polsko-niemieckiej wojny celnej 1925 gospodarka pozostawała niestabilna i dopiero zdobycie nowych rynków zbytu 1925/26 spowodowało powolny wzrost koniunktury trwający do końca 1928. Załamanie się koniunktury pogłębione przez wybuch w końcu 1929 wielkiego kryzysu ekonomicznego spowodowało kryzys gospodarki trwający do 1935. Napięcia społeczne z tym związane oraz potrzeby militarne kraju skłoniły rząd do zmiany polityki gospodarczej i zastosowania etatyzmu oraz nakręcania koniunktury przez realizację ułożonego przez wicepremiera E. Kwiatkowskiego 4-letniego planu inwestycyjnego oraz rozbudowę Centralnego Okręgu Przemysłowego. 1936–39 nastąpiło ożywienie gospodarki i poprawiły się warunki bytowe ludności. Potrzeba modernizacji państwa skłoniła rząd do zaakceptowania 15-letniego planu perspektywicznego ułożonego przez Kwiatkowskiego, mającego na celu zbudowanie podstaw niezależności gospodarczej państwa.
Wybory parlamentarne XI 1922 wykazały równowagę sił między prawicą, lewicą i centrum, istotną rolę uzyskały kluby mniejszości narodowych. Ich głosy zdecydowały o elekcji G. Narutowicza na prezydenta RP, co spowodowało gwałtowną reakcję endecji, a w konsekwencji jego zabójstwo przez fanatycznego nacjonalistę 16 XII 1922. Wprowadzenie stanu wyjątkowego oraz strach przed Piłsudskim spacyfikowały endecję, a nowego prezydenta S. Wojciechowskiego wybrano tymi samymi głosami. W 1923 powstała większość centroprawicowa Chjeno-Piasta, której rząd upadł na skutek kryzysu spowodowanego hiperinflacją oraz stosowania brutalnych metod pacyfikacji niepokojów społecznych (wydarzenia krakowskie). Jednocześnie nastąpiło pogorszenie się sytuacji Polski na arenie międzynarodowej (traktaty lokareńskie, zbliżenie sowiecko-niemieckie IV 1926). Dokonany V 1926 powrót do rządów Chieno-Piasta spowodował przewrót majowy. Przejęcie władzy przez Piłsudskiego i obóz sanacji, usankcjonowane przez zgromadzenie narodowe wyborem Piłsudskiego na prezydenta (odmówił, wskazując na I. Mościckiego jako kandydata) i przyjęciem noweli konstytucyjnej wzmacniającej władzę wykonawczą prezydenta (tzw. nowela sierpniowa), stworzyło nowy układ polityczny, którego centrum stanowił Piłsudski (minister spraw wojskowych oraz generalny inspektor sił zbrojnych). Jego zaplecze polityczne stanowił Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem utworzony przed wyborami 1928. Do 1930 utrzymywano pozory przestrzegania wszystkich reguł demokracji parlamentarnej. Powstanie centrolewicowego bloku antysanacyjnego (Centrolew) spowodowało rozwiązanie sejmu i proces brzeski grupy opozycyjnych polityków. Wybory 1930 zakończyły się uzyskaniem przez BBWR większości w obu izbach parlamentu, który IV 1935 (z naruszeniem procedury) przyjął nową konstytucję (zwaną kwietniową), wprowadzającą silny system prezydencki.
Śmierć Piłsudskiego (V 1935) doprowadziła do dekompozycji obozu rządzącego. Spadło znaczenie BBWR i rządzącej do tej pory grupy pułkowników. Pojawiły się 2 ośrodki władzy: skupiony wokół prezydenta Mościckiego Zamek (reelekcja 1933) i E. Rydza-Śmigłego (głównie wojsko, prawica sanacyjna), z którego inspiracji w miejsce BBWR utworzono 1937 Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN). Wyrazem kompromisu między ugrupowaniami sanacyjnymi było powstanie rządu F.S. Składkowskiego, z wicepremierem Kwiatkowskim i ministrem spraw zagranicznych J. Beckiem. W polityce zagranicznej po 1926 nastąpiło zbliżenie z Wielką Brytanią, a zdobycie władzy przez A. Hitlera (1933) spowodowało odnowienie przymierza z Francją. Wobec Niemiec i ZSRR stosowano politykę równoważnych stosunków (układy o nieagresji 1932, 1934); dążenie Polski do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej spowodowało brak zaangażowania Polski w porozumienia wielostronne, a obawa przed losem Czechosłowacji była jednym z powodów udziału w jej rozbiorze (X 1938). W 1939 wobec niemieckich żądań przyłączenia Gdańska do Rzeszy i budowy autostrady eksterytorialnej przez Pomorze zacieśniono sojusz z Francją oraz uzyskano gwarancje brytyjskie. 1 IX 1939 Niemcy dokonały agresji na Polskę, co dało początek II wojnie światowej.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Afisz propagandowy z końca sierpnia 1939 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Banknoty z 1924 po wprowadzeniu złotego. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Centrolew, kongres w Krakowie, 1930 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Defilada wojsk polskich w Wilnie po powrocie znad granicy litewskiej, 1938fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Dyplom powrotu Polski nad Bałtyk z 10 II 1920. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kaden-Bandrowski Juliusz, 1885–1944, pisarz — rysunek L. Gottlieba, 1915fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kijów, wkroczenie wojsk polskich 9 V 1920, przemarsz kawalerii i artylerii ciężkiej ulicą Wielką Włodzimierskąfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Konstytucja kwietniowa, składanie podpisu przez prezydent Ignacego Mościckiego, 1935fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Konstytucja z 17 marca 1921. Karta wstępna Konstytucji marcowejfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Legiony Piłsudskiego wkraczają do Kielc, kompania 1 pułku piechoty Legionów Polskich po dowództwem Herwina w Kielcach 12 VIII 1914fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Odzyskanie niepodległości, oddziały sformowane w Krakowie. Wymarsz na odsiecz Lwowa w 1918fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Otwarcie sesji Sejmu i Senatu w 1926 przez prezydenta Ignacego Mościckiego na Zamku — prezydent odczytuje orędzie, obok stoi marszałek Józef Piłsudskifot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Port w Gdyni, 1938 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Powstańcy powiatu pszczyńskiego w III powstaniu śląskim. Przegląd przeprowadza komendant powiatowy St. Krzyżanowski.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przewrót majowy fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Traktat wersalski, polski dokument ratyfikacyjny. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Konstytucja RP z 17 marca 1921, oryginalne podpisy na dokumencie Konstytucji marcowejfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Abraham Roman, 1891–1976, przyszły generał, tu jako rotmistrz i dowódca oddziału na Górze Stracenia z grupą obrońców Lwowa.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Gdynia, port, stan z lat 20. XX w.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Grodno, wojna polsko-bolszewicka. Wysadzony most na Niemnie, widok z lewego brzegu rzeki, 1920fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Haller Józef ze sztabem polskim i francuskim przed frontem kompanii honorowej „błękitnej” Armii pod krakowskim ratuszem, wiosna 1919fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kamień graniczny na granicy Polski, Rumunii i Czechosłowacji. Kamień graniczny (tripleks) i znak triangulacyjny na Stohu w Karpatach Wschodnich. Fotografia z lat dwudziestychfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kawaleria gen. Żeligowskiego pod Śniatyniem — kawaleria IV Dywizji strzelców polskich („Żelazna”) 12 VI 1919. Dała ona początek późniejszemu 14. pułkowi ułanów jazłowieckichfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Konstytucja marcowa 1921, księga Konstytucji otwarta na artykule 54 (rota przysięgi), przygotowana do aktu zaprzysiężenia prezydentafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Medal z okazji wejścia Polski do Rady Ligi Narodów, IX 1926fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Niemieckie okręty przejęte przez Polskę w 1920 r. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Odzyskanie niepodległości — przegląd oddziałów piechoty przed Zamkiem Królewskim, prawdopodobnie pod koniec 1918fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pieczęć państwowa, 1927 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pieczęć Wielka Rzeczpospolitej, 1919 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Piłsudski Józef z G. Narutowiczem fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Pochód z okazji odzyskania niepodległości w 1918, idący Krakowskim Przedmieściem i Nowym Światem w Warszawiefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Powstanie wielkopolskie. Defilada oficerów wielkopolskich na Placu Wolności w Poznaniu, na czele gen. Dowbór-Muśnicki, styczeń 1919fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Poznań, gmach Policji, jeden z pierwszych budynków rządowych, zdobytych przez Polaków podczas powstania wielkopolskiego w pierwszych dniach walk w 1918fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Raut na Zamku w Warszawie w ósmą rocznicę niepodległości Polski, 1926fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ryski traktat. Ostatnia strona traktatu ryskiego — po lewej podpisy strony polskiej: Jana Dąbskiego, prezesa delegacji polskiej do rokowań z ZSRR, Stanisława Kauzika, Henryka Strasburgera, Edwarda Lechowicza i Leona Wasilewskiego; po prawej pierwszy podpis przewodniczącego delegacji radzieckiej, A. Joffegofot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Sejm RP, sala posiedzeń plenarnych po 1935fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Sejm Wileński, uchwała z 21 II 1922 fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Senat, otwarcie sesji 1938 (premier F.S. Składkowski odczytuje orędzie prezydenta RP), Warszawa.fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Tanki polskie nad Dźwiną fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Tymczasowa Komisja Rządząca Litwy Środkowej — siedzą od lewej: K. Niedziałkowski, W. Lichtarowicz, A. Prystor, F. Wielogłowski, J. Malecki, S. Mokrzecki, W. Abramowicz, A. Achmatowicz, R. Suworok, J. Przyłuski, Proniewicz, L. Świstunfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Walki w Galicji Wschodniej w grudniu 1918, krakowska Legia Akademicka na dworcu kolejowym Sądowej Wisznifot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Walki w Galicji Wschodniej wiosną 1919, dywizja generała Żeligowskiego obozująca na rynku w Kołomyi przed ofensywą przeciwko Ukraińcomfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Weteran z powstania styczniowego w 1938 — obchody 75. rocznicy powstania na kopcu Piłsudskiego w Krakowiefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wojna polsko-bolszewicka, 1919–21fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wojna polsko-ukraińska ,1918–19fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wojna polsko-bolszewicka, dowództwo frontu litewsko-białoruskiego w Wilnie w 1919, sztab dowództwa przed dawnym pałacem rosyjskiego generała Rennenkampfa w Wilnie. Stoją od lewej w pierwszym rzędzie: Ignacy Boerner, Zdzisław Kowalski, Walery Sławek, Stanisław Rostworowski, Tintz, Stanisław Szeptycki, Mieczysław Norwid-Neugebauer, P. Sojkafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wojska alianckie wkraczają na Górny Śląsk, oddziały piechoty szkockiej w ramach Wojsk Mocarstw Sprzymierzonych w styczniu 1920fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wojska polskie wkraczają na Górny Śląsk, ułani polscy wjeżdżają do Katowic 22 czerwca 1921 — zdjęcie w kole przedstawia gen. Stanisława Szeptyckiego.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wojska polskie zajmują Toruń w 1920. Pierwsze oddziały polskie, które 18 I 1920 wkroczyły do Torunia, stojące przed ratuszem, na którego balkonie płk Skrzyński obwieścił przejście miasta w ręce polskiefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Zaślubiny z morzem po I wojnie światowej, luty 1920, gen. Józef Haller rzuca pierścień w morzefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
III powstanie śląskie, przegląd wojsk powstańczych, Katowice; przeglądu 4. pułku piechoty dokonuje dowódca Karol Gajdzik.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Trzecie powstanie śląskie, 1919–21fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Powstania śląskie, 1919–21, grupa powstańców z Czerwionki w powiecie Rybnickim po powrocie z walki nad Odrąfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia