sanacja
 
Encyklopedia PWN
sanacja
[łac.],
potoczna nazwa obozu rządowego powstałego w wyniku przewrotu majowego 1926, w czasie którego J. Piłsudski głosił hasła uzdrowienia (sanacji) stosunków w państwie.
Utworzyli go dawni legioniści i członkowie POW (peowiacy), działający przed 1926 w stowarzyszeniach kombatanckich i paramilitarnych (Związek Legionistów, Związek Strzelecki) oraz partiach socjalistycznych i ludowych (PPS, PSL „Wyzwolenie”); w skład sanacji weszły ponadto niewielkie organizacje inteligenckie (Partia Pracy, Związek Naprawy Rzeczypospolitej), część konserwatystów (Stronnictwo Prawicy Narodowej), secesjoniści z partii chłopskich i robotniczych (NPR-Lewica, grupa J. Bojki i J. Stapińskiego, 1928 rozłamowcy z PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej), reprezentanci wielkiego przemysłu i handlu (Lewiatan).
Obóz sanacyjny miał charakter inteligencko-urzędniczy, jego zapleczem była biurokracja państwowa i samorządowa, tak cywilna jak i wojskowa; armia stanowiła gwarancję nienaruszalności władzy Piłsudskiego, choć nie dopuszczał on do jej ingerencji w życie polityczne. W sanacyjnej elicie władzy dominującą pozycję mieli przedstawiciele formacji legionowo-peowiackiej; jej przywódcy wywodzili się z szeregów wojska (opinia publiczna określiła ich mianem „grupy pułkowników”), a kilku z nich (J. Beck, A. Prystor, W. Sławek, K. Świtalski) wchodziło w skład kilkuosobowego grona kierowniczego, skupionego przy Piłsudskim, podejmującego najważniejsze decyzje państwowe.
Główną organizacją polityczną sanacji był założony 1928 Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR); stanowił on konglomerat grup o różnych rodowodach i programach politycznych; wspólne im było podporządkowanie się autorytetowi Piłsudskiego, uznanie dominującej roli państwa w tworzeniu reguł życia społecznego, poparcie dla zasady silnej władzy państwowej (głównie przez powiększenie uprawnień prezydenta), odrzucenie nacjonalizmu, a także dążenie do odgrywania przez Polskę samodzielnej roli na arenie międzynarodowej. Prowadzona po przewrocie majowym polityka zagraniczna kształtowała się pod wpływem teorii 2 wrogów (Niemcy i ZSRR), jednak zgodnie z antyrosyjską tradycją swego obozu piłsudczycy akcentowali, iż większe niebezpieczeństwo grozi Polsce ze strony wschodniego sąsiada.
Niekwestionowanym przywódcą obozu sanacyjnego był Piłsudski; mając od 1926 pozycję dyktatora, nie wykorzystywał on w pełni swych realnych uprawnień; w ramach stworzonego przez siebie modelu sprawowania władzy Piłsudski zarezerwował sobie wyłączność podejmowania decyzji w sprawach polityki zagranicznej i obronnej, o kwestiach politycznych (stosunek do parlamentu i opozycji) decydował wspólnie z gronem najbliższych współpracowników z „grupy pułkowników”, natomiast zagadnienia gospodarcze i administracyjne pozostawiono w kompetencjach rady ministrów; od 1931 malała osobista aktywność Piłsudskiego, który coraz większy zakres władzy cedował na „grupę pułkowników”; jej członkowie, którzy bezpośrednio po przewrocie majowym odgrywali wprawdzie czołową, lecz zakulisową rolę w elicie władzy, od 1929 zaczęli obejmować najwyższe stanowiska państwowe (premiera, ministrów), przedstawiając siebie jako jedynie uprawnionych do interpretacji i wykonywania woli Piłsudskiego; polityczne znaczenie stracił natomiast K. Bartel, 1926–30 pięciokrotnie premier rządu; pomimo pogarszającego się stanu zdrowia, Piłsudski aż do śmierci zachował pozycję ostatecznego arbitra, decydując o składzie personalnym sprawującej w jego imieniu władzę grupy rządzącej.
W 1926–30 sanacja koncentrowała się na rozbudowie własnych struktur organizacyjnych oraz na osłabianiu stronnictw opozycyjnych; głównym obiektem ataku propagandy sanacyjnej były instytucje przedstawicielskie, przy czym Piłsudski nie dążył do likwidacji parlamentaryzmu, lecz do jego istotnej modyfikacji przez odebranie partiom politycznym wpływu na prace sejmu i senatu; zamierzeniom tym sprzyjała dobra (do 1929) sytuacja gospodarcza, a także oczekiwanie opinii publicznej na stabilizację polityczną kraju.
W 1930, wobec aktywizacji sił opozycyjnych (Centrolew), sanacja zmobilizowała cały swój potencjał organizacyjny, i sięgając po metody pozaprawne („wybory brzeskie”) rozstrzygnęła walkę na swoją korzyść; od tego momentu obóz sanacyjny uzyskał bezwzględną przewagę w parlamencie i mógł przeforsować swe zamierzenia ustawodawcze; przyjęte 1932–33 ustawy (o zgromadzeniach, stowarzyszeniach, samorządzie terytorialnym i szkolnictwie) odzwierciedlały autorytarne nastawienie piłsudczyków, dążących do zwiększenia kontroli państwa nad życiem politycznym i społecznym; w tym okresie podjęto też z inicjatywy „grupy pułkowników” (przy ważnym udziale A. Skwarczyńskiego, B. Podoskiego i W. Rostworowskiego) próbę konkretyzacji ideologii sanacji; wyrazem tego był projekt nowej konstytucji (Konstytucja kwietniowa), zawierającej kwintesencję zasad państwowych, solidarystycznej i antyegalitarnej filozofii politycznej piłsudczyków oraz ich przekonania o wyjątkowych zasługach i wynikających z tego wyjątkowych uprawnieniach własnego środowiska; wprowadzona równocześnie nowa ordynacja wyborcza w praktyce odebrała partiom politycznym możliwość zgłaszania swoich kandydatów, powodując bojkot wyborów parlamentarnych 1935 i 1938 przez duży odsetek uprawnionych do głosowania.
Obóz sanacyjny dążył też do rozbudowania swych wpływów w ruchu związkowym (utworzenie 1931 Związku Związków Zawodowych), młodzieżowym (przy pomocy Związku Pomocy dla Państwa utworzenie Legionu Młodych, Związku Harcerstwa Polskiego), kombatanckim i in.
Umacnianiu się rządów sanacji na płaszczyźnie polityczno-prawnej towarzyszył wewnętrzny rozkład obozu; bezradność kolejnych gabinetów wobec kryzysu gospodarczego (1929–35) sprowokowała dyskusję na temat zasad polityki ekonomicznej, w której starły się m.in. racje zwolenników i przeciwników interwencjonizmu państwowego; dyskusje te doprowadziły do wyraźnej polaryzacji w łonie BBWR; spadek stopy życiowej i przypadki korupcji w elicie władzy przyniosły wzrost krytycyzmu mas legionowych wobec „grupy pułkowników”, oskarżanej o zdradę ideałów „rewolucji majowej”. Jednocześnie niektórzy członkowie tej grupy (m.in. A. Prystor) tracili 1931–34 zaufanie Piłsudskiego, wskutek czego nie rozstrzygnął on jednoznacznie problemu następstwa na wypadek swojej śmierci. Piłsudski odrzucił też niektóre koncepcje ustrojowe „pułkowników”, m.in. przygotowany przez W. Sławka projekt utworzenia tzw. Legionu Zasłużonych (była to próba sformalizowania zasad powoływania elity rządzącej przy zastosowaniu nieprecyzyjnego kryterium „zasług w pracy dla kraju”). Po śmierci Piłsudskiego (12 V 1935) doszło do walki o władzę, która doprowadziła do tzw. dekompozycji obozu sanacyjnego; roszczenia „grupy pułkowników” (szczególnie ich przywódcy W. Sławka) do przejęcia schedy po Piłsudskim zostały zakwestionowane przez prezydenta I. Mościckiego oraz E. Rydza-Śmigłego, nowego Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych; Mościcki wykorzystał przeciwko Sławkowi (aktualnemu premierowi) niekorzystne dla sanacji wyniki wyborów parlamentarnych z IX 1935, zaniedbywanie przez rząd kwestii społeczno-gospodarczych oraz błędy taktyczne szefa gabinetu, zwłaszcza przedwczesne rozwiązanie BBWR (X 1935); jesienią 1935 doszło do rozpadu „grupy pułkowników”, Sławek utracił znaczenie polityczne, Mościcki zaś powołał uległy sobie rząd M. Zyndrama-Kościałkowskiego. Następne miesiące wykazały jednak, iż ten taktyczny sukces Mościckiego nie ma mocnych podstaw; prezydent nie zaprezentował przekonującego programu odbudowy organizacyjnej obozu, zaś popierany przezeń rząd okazał się jaskrawo nieudolny; do ofensywy przystąpił natomiast Rydz-Śmigły, który zręcznie operując hasłami o potrzebie konsolidacji społeczeństwa wokół armii, skupił przy sobie znaczną część wspólnoty byłych legionistów i peowiaków, zmuszając Mościckiego do zawarcia na przełomie 1935 i 1936 porozumienia o podziale stref wpływów. W konsekwencji przewidziany Konstytucją kwietniową system prezydencki został zastąpiony rządami duumwiratu Mościcki–Śmigły, w ramach którego prezydent zagwarantował sobie wpływ na sprawy gospodarcze, natomiast Rydz-Śmigły (określony w okólniku premiera F. Sławoja-Składkowskiego z 13 VII 1936 drugą — po prezydencie — osobą w państwie) miał decydujący głos w kwestiach polityki wewnętrznej i obronnej; układ ten spowodował dalszą dezintegrację obozu sanacyjnego, niespójność działania aparatu państwowego, a także wzrost wpływu wojska (generalicji) na życie polityczne kraju (szczególnie w zakresie postępowania wobec mniejszości narodowych). Na przełomie 1936 i 1937 Rydz-Śmigły rozpoczął tworzenie nowej organizacji politycznej, która miała wypełnić lukę po BBWR; w trakcie prac przygotowawczych nawiązano kontakty z niektórymi odłamami Narodowej Demokracji, wskutek czego do powołanego III 1937 Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN) weszli reprezentanci grup rozłamowych ze Stronnictwa Narodowego (m.in. działacze Obozu Narodowo-Radykalnego „Falanga”). OZN eksponował rolę armii w życiu politycznym, głosił potrzebę jedności narodowej, krytykował inne partie polityczne (zarzucając im postawę destrukcyjną wobec państwa), lansował hasła wymierzone w mniejszości narodowe (postulował emigrację Żydów oraz polonizację Ukraińców i Białorusinów); swą strukturą naśladował ruchy faszystowskie (paramilitarna forma organizacji, kult wodza itp.); w praktyce jego działalność była mało skuteczna i mniej ekstremalna niż głoszone slogany; skupił on głównie uzależnionych od państwa urzędników aparatu administracyjnego — grupa ta pragnęła utrzymania swej uprzywilejowanej pozycji społeczno-ekonomicznej, obcy był jej natomiast duch nacjonalistycznego i społecznego radykalizmu. Realizowana przez Rydza-Śmigłego próba konsolidacji sanacji na płaszczyźnie umiarkowanego nacjonalizmu i totalitaryzmu wywołała zastrzeżenia części obozu; do OZN nie weszła część starych piłsudczyków z dawnej „grupy pułkowników”, zarzucając Rydzowi-Śmigłemu porzucenie linii politycznej Piłsudskiego; natomiast środowiska lewicującej inteligencji piłsudczykowskiej zaczęły tworzyć od jesieni 1937 tzw. kluby demokratyczne, przekształcone 1938 w Stronnictwo Demokratyczne.
Spory wewnątrzsanacyjne uległy wyciszeniu pod wpływem rosnącego od X 1938 zagrożenia zewnętrznego kraju; wybuch II wojny światowej zakończył istnienie sanacji jako wpływowego obozu politycznego, choć niektórzy jej przedstawiciele brali aktywny udział w pracach emigracji i w krajowej konspiracji.
Andrzej Chojnowski
zgłoś uwagę
Ilustracje
Rząd Kazimierza Bartla, który przyjął 2 VI 1926 projekt zmian w konstytucji — od lewej: minister sprawiedliwości M. Makowski, J. Piłsudski, prezydent I. Mościcki, premier K. Bartel, minister spraw wewnetrznych Młodzianowski, minister spraw zagranicznych A. Zaleski, minister rolnictwa J. Raczyński, minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego J. Mikułowski-Pomorski, minister skarbu C. Klarner, minister przemysłu i handlu E. Kwiatkowski, minister pracy i opieki społecznej S. Jurkiewicz, minister robót publicznych W. Broniewskifot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia