związki zawodowe
 
Encyklopedia PWN
związki zawodowe,
organizacje społeczne, zrzeszające na zasadzie dobrowolności pracowników najemnych w celu obrony i reprezentowania ich wspólnych interesów ekonomicznych i socjalnych, tworzone wg kryterium zawodu, gałęzi produkcji lub regionu;
rozwijają również działalność samopomocową, oświatową, kulturalną i wychowawczą. Podstawy prawnego statusu związki zawodowe stopniowo były normowane w umowach międzynarodowych wypracowywanych przez utworzoną 1919 Międzynarodową Organizację Pracy (MOP) skupiającą przedstawicieli rządów, pracodawców i pracowników najemnych (konwencja nr 87 o wolności związkowej i ochronie praw związkowych z 1948, nr 98 o prawie organizowania się i rokowaniach zbiorowych z 1949); konwencje obowiązują w państwach, które je ratyfikowały, ale szczegółowe zasady działania związków zawodowych określa prawo wewnętrzne państwowe: konstytucje, ustawy zwykłe oraz porozumienia między związkami zawodowymi i organizacjami pracodawców; przepisy prawne gwarantują swobody związkowe oraz ustalają ograniczenia korzystania z tych swobód. Uzyskanie pełni praw związkowych, w tym zwłaszcza prawa negocjowania warunków pracy i płacy, jest z reguły uzależnione od dopełnienia procedury rejestracyjnej związków zawodowych (fakultatywnej lub obligatoryjnej), a ponadto często od uznania związku przez pracodawcę lub władzę publiczną. Przyjęta zasada dobrowolności oznacza, iż nikt nie może ponosić ujemnych konsekwencji z powodu przynależności lub nieprzynależności do związków zawodowch; wyjątkiem są praktykowane jeszcze niekiedy w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii instytucje closed shop lub agency shop, które przyjęcie do pracy łączą z przystąpieniem do określonego związku zawodowego lub współfinansowania jego działalności. Prawo do strajku, traktowane jako szczególne prawo związkowe na ogół podlega podmiotowym i przedmiotowym ograniczeniom w ustawach lub układach zbiorowych; strajk jest uznawany za środek ostateczny, stosowany po wyczerpaniu procedur pojednawczych, rozjemczych lub arbitrażowych; inne prawa związkowe dotyczą m.in. wpływu na politykę społeczną i gospodarczą państwa, zakresu działalności związku zawodowego w zakładzie pracy, form udziału w zarządzaniu przedsiębiorstwem.
Historia. Powstanie związków zawodowych wiąże się z rozwojem przemysłu i wyodrębnieniem wolnych pracowników najemnych, którzy początkowo żywiołowo występowali z żądaniami dotyczącymi głównie warunków pracy i płacy; stopniowo doraźne i luźne alianse (koalicje strajkowe, organizacje samopomocowe) przekształciły się w trwałe związki w celu ochrony zbiorowego interesu robotników. Pierwsze organizacje zawodowe (kluby zawodowe, trade clubs) powstały w XVIII w. w Wielkiej Brytanii; później organizowano związki zawodowe tworzone początkowo na zasadzie cechowej, które zrzeszały wykwalifikowanych pracowników manufaktur jednej specjalności (piekarze, szewcy, tkacze, drukarze), rozdrobnione i mało liczne; związki zawodowe powstawały również w innych rozwiniętych gospodarczo krajach, szczególnie we Francji, Niemczech i Stanach Zjednoczonych. Związki zawodowe odwoływały się do idei socjalizmu (różnorodnych jego odmian), syndykalizmu, liberalizmu (tzw. żółte związki zawodowe we Francji i hirschdunckerowskie w Niemczech), chrześcijańskie doktryny społeczne (szczególnie po wydaniu 1891 encykliki Rerum Novarum) oraz komunizmu (po 1918); tworzyły odrębne dla każdego nurtu ideowopolit. struktury organizacyjne.
Początkowo związki zawodowe działały nielegalnie lub półlegalnie, zwalczane przez instytucje państwowe i właścicieli przedsiębiorstw; 1791 we Francji na mocy ustawy Le Chapeliera wprowadzono zakaz organizowania wszelkich zrzeszeń zawodowych (zakaz tworzenia koalicji) i karalność przynależności do nich, podobne akty prawne uznające związki zawodowe za organizacje spiskowe obowiązywały w Wielkiej Brytanii (1799–1825 ustawy antykoalicyjne, combination acts) i USA (do 1830); dopiero 1869 zniesiono zakaz zrzeszania się robotników w Niemczech, 1870 — w Austrii, 1871 ustawa o związkach zaw. (Trade Union Act) zalegalizowała związki zawodowe w Wielkiej Brytanii, 1884 — we Francji (Loi Waldeck-Rousseau), 1906 — Rosji, 1935 — USA; znoszenie innych ograniczeń krępujących działalność związkową trwało przez następnych kilkadziesiąt lat.
Stopniowo następował proces konsolidacji organizacyjnej związków zawodowych; związki lokalne zaczęły łączyć się w ogólnokrajowe związki poszczególnych zawodów, następnie struktury międzyzwiązkowe. W 1833 z inspiracji R. Owena w Wielkiej Brytanii utworzono Krajowy Związek Związków Zawodowych (Grand National Consolidated Trades Union); po powstaniu w połowie XIX w. nowego typu związków zawodowych skupiających pracowników wykwalifikowanych jednego zawodu, 1868 związki zawodowe utworzyły Kongres Związków Zawodowych (Trades Union Congress, TUC). Centrale ogólnokrajowe utworzono również w innych krajach, 1834 w Stanach Zjednoczonych powstał Krajowy Związek Zawodowy (National Trades Union), 1866 — Krajowy Związek Robotniczy (National Labour Union), ale szybko zakończyły działalność; 1881 utworzono Federację Związków Zawodowych i Organizacji Robotniczych Stanów Zjednoczonych i Kanady (Federation of Trades and Labor Union of United States and Canada), 1886 przemianowaną na Amerykańską Federację Pracy (American Federation of Labor, AFL); 1886 we Francji powstała Krajowa Federacja Związków Zawodowych (Fédération Nationale des Syndicats), 1895 przekształcona w Powszechną Konfederację Pracy (Confédération Générale du Travail, CGT), 1904 powołano centralę liberalnych związków zawodowych — Federację Żółtych Związków Zawodowych Francji (Fédération des Syndicats Jaunes de France); 1890 w Niemczech powołano Komisję Generalną Związków Zawodowych (Generalkommission Gewerkschaftsbund), 1909 — Powszechny Związek Chrześcijański Związków Zawodowych (Allgemeiner Christlicher Gewerkschaftsbund); w Imperium Rosyjskim związki zawodowe zyskały masowy charakter dopiero podczas wystąpień rewolucyjnych 1905–07. Liczba członków związków zawodowych w skali światowej do 2. połowy XX w. stopniowo rosła, 1914 liczyły ok. 15 mln członków, 1939 — 60 mln, 1980 — ok. 250 mln; nie zdołały one jednak skupić większości pracowników najemnych (w większości państw rozwiniętych gospodarczo 1980 skupiały 20–60% pracowników najemnych), z wyjątkiem państw komunistycznych, w których ze względu na miejsce związków zawodowych w totalitarnym systemie społeczno-politycznym należało do nich ponad 90% wszystkich pracowników; po 1989 liczba członków związków zawodowych zmniejszyła się szczególnie ze względu na kryzys związków zawodowych w państwach postkomunistycznych (powstające niezależne związki zawodowe skupiły tylko część pracowników najemnych).
Różne podstawy ideowe i metody powoływania związków zawodowych wywarły wpływ na zasady organizacyjne związków (różnorodność kryteriów zrzeszania się, rozmaity stopień autonomii poszczególnych związków). W Europie (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii) ukształtowały się bardziej scentralizowane struktury; w Niemczech wykształcił się model silnych związków zawodowych zrzeszających wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych pracowników jednej gałęzi przemysłu (Industriegewerschaft). W wielu krajach powstały związki zawodowe skupiające wyłącznie pracowników umysłowych, urzędników państwowych, zrzeszone w samodzielne centrale związkowe. Różnorodnie ukształtowały się również stosunki z partiami politycznymi działającymi w środowiskach pracowników najemnych: od samodzielności do ścisłego podporządkowania, często wynikającego z genezy partii (część z nich wyrosła ze związków jako ich reprezentacja polityczna, część związków zawodowych powstała z inicjatywy partii politycznych).
Pod koniec XIX w. zaczęły powstawać międzynarodowe sekretariaty zawodowe, m.in. 1871 — pracowników przemysłu tytoniowego, 1890 — górników, 1891 — metalowców i drukarzy, 1894 — włókniarzy; 1903 powołano Międzynarodowy Sekretariat Związków Zawodowych, 1913 przekształcony w Międzynarodową Federację Związków Zawodowych, skupiający narodowe centrale związków zawodowych związanych z ruchem socjaldemokratycznym; 1908 utworzono Międzynarodową Komisję Chrześcijańską Związków Zawodowych. Po I wojnie światowej odbudowano międzynarodowe centrale związków zawodowych; 1919 powstała Międzynarodowa Federacja Związków Zawodowych (tzw. Międzynarodówka Amsterdamska) skupiająca socjalistyczne związki zawodowe; 1920 powstała Międzynarodowa Konfederacja Chrześcijańskich Związków Zawodowych, 1921 utworzono komunistyczną Czerwoną Międzynarodówkę Związkową, tzw. Profintern (działała do 1937), 1922 założono Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników (Międzynarodówkę Anarchistyczną), które nie uzyskało większych wpływów. Podczas II wojny światowej międzynarodowe centrale związków zawodowych zawiesiły lub zakończyły działalność; 1945 większość związków zawodowych współtworzyła Światową Federację Związków Zawodowych (World Federation of Trade Unions, WFTU), 1949 centrale związkowe przeciwstawiające się wpływom komunistycznym dokonały rozłamu i powołały Międzynarodową Konfederację Wolnych Związków Zawodowych (International Confederation of Free Trade Unions, ICFTU); Międzynarodowa Konfederacja Chrześcijańska Związków Zawodowych 1968 została przemianowana na Światową Konfederację Pracy (World Confederation of Labour, WCL). Po upadku systemu komunistycznego, Światowa Federacja Związków Zawodowych utraciła większość członków i wpływów. Najsilniejsze krajowe centrale związkowe działają głównie w państwach europejskich i Stanach Zjednoczonych, m.in. we Francji — CGT, Powszechna Konfederacja Pracy-Siła Robotnicza (Confédération Génerale du Travail-Force Ouvieré, CGT-FO, założona 1947), Francuska Demokratyczna Konfederacja Pracy (Confédération Française Démocratique du Travail, CFDT, założona 1964), w Wielkiej Brytanii — TUC, w Stanach Zjednoczonych Amerykańska Federacja Pracy-Kongres Przemysłowych Związków Zawodowych (American Federation of Labour-Congress of Industrial Organizations, AFL-CIO, utworzona 1955 po połączeniu obu central związkowych), w RFN — Zrzeszenie Niemieckich Związków Zawodowych (Deutscher Gewerkschaftsbund, DGB, założone 1949), we Włoszech — Włoska Powszechna Konfederacja Pracy (Confederazione Generale Italiana del Lavoro, CGIL, założona 1906), Włoska Konfederacja Pracowniczych Związków Zawodowych (Confederatione Italiana Sindicati dei Lavoratori, CISL, założona 1950), Włoska Unia Pracy (Unione Italiana del Lavoro, UIL, założona 1950), w Hiszpanii — Związkowa Konfederacja Komisji Robotniczych (Confederación Sindical de Comisiones Obreras, CSCO, legalnie działająca od 1977), Powszechna Unia Pracujących (Union General de Trabajadores de España, UGT, założona 1932).
Związki zawodowe w Polsce powstawały w warunkach nierównomiernego rozwoju kraju podzielonego między 3 zaborców, w odmiennej sytuacji ekonomicznej, politycznej i prawnej; pracownicy najemni na ziemiach polskich różnili się pod względem narodowościowym, byli poddawani oddziaływaniom różnorodnych nurtów ideowo-politycznych, co spowodowało wielorakie podziały w ruchu związkowym. Najwcześniej związki zawodowe zaczęły powstawać w zaborze pruskim, zwłaszcza na Górnym Śląsku (początkowo były to niemieckie związki, które skupiły część robotników polskich); w końcu XIX w. zarysował się podział narodowościowy, powstawały polskie organizacje związkowe: Związek Wzajemnej Pomocy (Górny Śląsk 1889), Zjednoczenie Zawodowe Polskie (Bochum, Westwalia 1902) i Polski Związek Zawodowy (Poznań 1902), połączone 1909 w Zjednoczenie Zawodowe Polskie (ZZP) znajdujące się pod wpływem idei narodowo-demokratycznych; ponadto 1913 na Górnym Śląsku powstał Centralny Związek Zawodowy Polski związany z PPS; łącznie polskie organizacje związkowe w Niemczech skupiały ok. 76 tysięcy członków (1913). W zaborze austriackim od końca XIX w. kształtowały się związki zawodowe dwóch orientacji: socjalistycznej (koordynowane przez Krajową Komisję Związków Zawodowych) oraz chrześcijańskiej (1906 zgrupowały się w Polskim Zjednoczeniu Zawodowym Robotników Chrześcijańskich); obydwa nurty były organizacyjnie związane z ogólnoaustriackimi centralami w Wiedniu; 1914 łącznie zrzeszały prawie 40 tysięcy członków. W zaborze rosyjskim zalążki związków zawodowych powstały z inspiracji kółek, a później partii socjalistycznych; były to kasy oporu zakładane z inicjatywy L. Waryńskiego, I Proletariatu, Związku Robotników Polskich, później związki fachowe podporządkowane SDKP, która 1894 wydała wzorcowy statut związków zawodowych; organizacje te działały nielegalnie i były prześladowane przez władze państwowe. Dopiero 1905–07 powstały pierwsze masowe związki zawodowe, tworzone przez PPS (z założenia bezpartyjne), SDKPiL (powiązane organizacyjnie z partią) oraz przez Bund. Stanowiły one nurt klasowy, radykalny w ruchu związkowym, oprócz nich powstawały związki zawodowe związane z innymi nurtami politycznymi działającymi w środowiskach robotniczych (tzw. polskie związki zawodowe pod wpływem ND, a także quazi-związkowe Chrześcijańskie Stowarzyszenia Robotnicze). W okresie legalnego działania 1906–07 związki zawodowe zaboru rosyjskiego skupiały ok. 115 tysięcy członków i odegrały istotną rolę w wydarzeniach rewolucyjnych; wywalczono poprawę warunków pracy, pogłębiła się świadomość wspólnoty interesów grupowych i narodowych robotników. Związki zawodowe zaboru rosyjskiego, rozbite w następnych latach, od 1916 w warunkach okupacji niemieckiej i austrowęgierskiej organizowały się ponownie na szerszą skalę.
Powstanie niepodległego państwa polskiego zmieniło sytuację prawną związków zawodowych; dekret z 8 II 1919 zagwarantował wolność zrzeszania się, zniósł zakazy i ograniczenia krępujące związki zawodowe, nadał im osobowość prawną i wiele uprawnień; ograniczenia praw związkowych wprowadziła ustawa o stowarzyszeniach z 1932, poddając związki zawodowe nadzorowi administracyjnemu, zwiększając możliwości zawieszania ich działalności. Liczebność związków zawodowych początkowo gwałtownie wzrastała, później malała: 1919 — 1 mln członków, 1921 — 1,3 mln, 1929 — 650 tysięcy, 1937 — 880 tysięcy. Stopniowo przezwyciężono dzielnicowe rozbicie związków zawodowych, pozostały jednak inne podziały. Ponieważ przeważała zasada zrzeszania wg zawodów, w niektórych branżach istniało kilkanaście lub więcej związków zawodowych; dotyczyło to również zakładów pracy. W latach 20. działało 30 central związkowych skupiających ok. 2 tysiące odrębnych organizacji. Osobno ukształtował się i rozwijał ruch zawodowy pracowników umysłowych, nauczycieli, urzędników państwowych i samorządowych. Utrzymał się podział na tle narodowościowym, istniały związki zawodowe niemieckie, żydowskie i ukraińskie.
Najistotniejszy był podział ideowo-polityczny, również związany z wpływami partii politycznych; dominowały klasowe związki zawodowe, które w pierwszych latach niepodległości państwa polskiego wzmocniły swoją pozycję wskutek zjednoczenia wielu związków zawodowych, 1919 powstała Komisja Centralna Klasowych Związków Zawodowych, od 1920 kierująca Związkiem Stowarzyszeń Zawodowych (ZSZ), 1919 liczącym 255 tysięcy członków, 1938 — 394 tysiące, znajdującym się pod wpływem socjalistów, z którymi rywalizowali komuniści (tworzyli tzw. czerwone frakcje i 1931 przekształcili je w samodzielny, działający nielegalnie ośrodek pod nazwą Lewica Związkowa, 1933 liczący ok. 33 tysiące członków); 1935 po zmianie polityki komunistów (z rozłamowej na tzw. jednolitofrontową) nastąpiło ponowne połączenie obu nurtów. Drugi znaczący odłam związków zawodowych stanowiły związki zawodowe ideowo związane z obozami narodowo-demokratycznym i chrześcijańsko-społecznym; nurt pierwszy reprezentowało Zjednoczenie Zawodowe Polskie (ZZP), 1919 liczące ok. 300 tysięcy członków, 1938 — 160 tysięcy, mające największe wpływy na Pomorzu i Wielkopolsce; ZZP opowiadało się za solidaryzmem narodowym, występowało z postulatami zmian w ustawodawstwie gospodarczym i socjalnym; podczas konfliktów dążyło do zawierania porozumień (układów zbiorowych) z właścicielami przedsiębiorstw, strajki uznawało za rozwiązanie ostateczne, prowadziło działalność samopomocową i oświatową. Zbliżony program i metody pracy miały również związki zawodowe „Praca Polska”, które 1928 połączyły się w Zjednoczenie Zawodowe „Praca Polska” (ZZPP), 1925 liczące 2 tysiące, 1938 — 28 tysięcy członków, uzależnione politycznie od NPR, Narodowego Stronnictwa Pracy oraz SN; w latach 30. ZZPP znalazło się pod wpływem ONR. Pod patronatem Kościoła katolickiego i ChD rozwijał się nurt chrześcijańsko-społeczny inspirowany założeniami katolickiej nauki społecznej; największą centralą było Chrześcijańskie Zjednoczenie Zawodowe (ChZZ), założone 1921 i skupiające ponad 110 tysięcy członków, 1938 — 61 tysięcy.
Rozbicie ruchu związkowego pogłębiła sanacja. W wyniku rozłamu dokonanego przez jej zwolenników w ZSZ 1928 powstało Centralne Zrzeszenie (potem Centrala Zjednoczenia) Klasowych Związków Zawodowych (CZKZZ), liczące 1930 — 7 tysięcy członków, 1938 — 16 tysięcy. Ponadto 1928–29 utworzono Generalną Federację Pracy (o programie syndykalistycznym) i Konfederację Związków Zawodowych (tzw. związki gospodarcze, o orientacji solidarystycznej). W 1931 prorządowe związki zawodowe połączyły się w jednej centrali pod nazwą Związek Związków Zawodowych (ZZZ), 1935 liczący 148 tysięcy członkó, który stopniowo uległ radykalizacji i odsunął się od obozu rządowego. Pod patronatem OZN powstało wówczas (1937) Zjednoczenie Polskich Związków Zawodowych (ZPZZ), 1938 skupiające ok. 100 tysięcy członków, do których przyłączyły się później związki zawodowe organizowane przez ONR „Falanga”. Działalność związków zawodowych przyczyniła się do wprowadzenia 8-godzinnego dnia pracy, uznania zakładowych reprezentacji pracowniczych, wprowadzenia ustawodawstwa socjalnego, rozwoju układów zbiorowych pracy, utworzenia inspekcji i pośrednictwa pracy, rozwoju ubezpieczeń pracowniczych, spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego. Stosowano różnorodne formy walki, od negocjacji do strajków i demonstracji; występowano przeciwko bezrobociu, obniżkom płac, ograniczaniu praw związkowych i uprawnień socjalnych, represjom policyjnym wobec strajkujących. Związki zawodowe wszystkich nurtów organizowały pomoc dla bezrobotnych, prowadziły działalność samopomocową, kulturalno-oświatową, sportową, wydawały własne czasopisma, m.in. „Robotniczy Przegląd Gospodarczy” (ZSZ), „Warsztat i Rola”, „Głos Zjednoczenia” (ZZP), „Związkowiec Chrześcijański”, „Jedność Robotnicza” (ChZZ), „Praca Polska”, „Głos Pracy Polskiej” (ZZPP), „Front Robotniczy” (ZZZ), „Robotnik Polski” (ZPZZ). Poszczególne związki zawodowe i centrale utrzymywały kontakty międzynarodowe; klasowe związki zawodowe współpracowały z Międzynarodową Federacją Związków Zawodowych, chrześcijańskie — z Międzynarodową Konfederacją Chrześcijańskich Związków Zawodowych, nurt komunistyczny z Czerwoną Międzynarodówką Związkową. Podczas II wojny światowej władze okupacyjne skonfiskowały majątek polskich związków zawodowych; na obszarach wcielonych do III Rzeszy zdelegalizowano związki zawodowe, robotnicy na Śląsku zostali wcieleni do Niemieckiego Frontu Pracy (Deutscher Arbeiter Front, DAF), w Wielkopolsce Polacy, nie należąc do DAF, obowiązkowo płacili składki; w GG niektóre związki zawodowe działały pod nadzorem niemieckim (oddział krakowskiego Związku Zawodowego Drukarzy i Zawodów Pokrewnych); na obszarze okupacji sowieckiej 1939–41 działalność prowadziły komunistyczne związki zawodowe podporządkowane WKP(b). Część związków zawodowych kontynuowała pracę w konspiracji, Związek Zawodowy Kolejarzy organizował samopomoc, łączność i sabotaż, część członków ZNP prowadziła tajne nauczanie (Tajna Organizacja Nauczycielska); w niektórych przedsiębiorstwach tworzono tajne grupy związkowe i komitety fabryczne (Warszawa, Zagłębie Dąbrowskie); powołano komórkę koordynacyjną związków zawodowych przy Delegaturze Rządu RP na Kraj; w końcowym okresie działań wojennych przeciwstawiono się niszczeniu obiektów przemysłowych przez wycofujące się wojska niemieckie. Na uchodźstwie, m.in. w Wielkiej Brytanii, działał Związek Zawodowy Transportowców skupiający marynarzy, 1941 powołano Reprezentację Zagraniczną Klasowych Związków Zawodowych Polski.
W 1944–45 na terenach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej odbudowywano związki zawodowe, XI 1944 w Lublinie powołano Tymczasową Komisję Centralną Związków Zawodowych, do końca 1945 utworzono 24 związki branżowe, liczące ok. 1 mln członków (ok. 50% zatrudnionych), skupione w Zrzeszeniu Pracowniczych Związków Zawodowych (od 1949 Zrzeszeniu Związków Zawodowych); o wpływy w związkach zawodowych rywalizowały głównie PPS i PPR; próba zachowania samodzielności przez związane z opozycją Zjednoczenie Zawodowe Polskie i Centralną Komisję Porozumiewawczą Związków Zawodowych Pracowników Umysłowych, Państwowych, Samorządowych i Prywatnych nie powiodła się; związki zawodowe były reprezentowane w radach zakładowych uczestniczących w zarządzaniu przedsiębiorstwami, radach narodowych i Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, uczestniczyły w akcji przesiedleńczej i osadnictwie na nowych obszarach włączonych do państwa polskiego. W systemie władzy komunistycznej związki zawodowe w ograniczonym stopniu wypełniały zadania obrony uprawnień pracowniczych; szczególnie po 1949 przejęły zadania o charakterze państwowym, m.in. Centralna Rada Związków Zawodowych (CRZZ) miała prawo inicjatywy ustawodawczej w kwestii prawa pracy, dokonywała wykładni przepisów prawnych, wydawała przepisy wykonawcze; związki zawodowe uczestniczyły w rozstrzyganiu sporów wynikających ze stosunku pracy (zakładowe komisje rozjemcze), kierowały Funduszem Wczasów Pracowniczych, kasami zapomogowo-pożyczkowymi, społeczną i później państwową inspekcją pracy, mobilizowały pracowników do zwiększenia wydajności pracy, organizowały współzawodnictwo pracy. Po 1948 związki zawodowe skupiały ponad 90% wszystkich pracowników najemnych. Władze związków zawodowych były całkowicie podporządkowane PZPR i realizowały jej politykę wobec środowisk pracowniczych, popierały stanowisko władz państwowych wobec żywiołowych strajków i wystąpień społecznych (poznański czerwiec 1956, październikowe przesilenie polityczne 1956, grudniowy bunt robotniczy 1970, czerwcowy protest robotniczy 1976).
Od 1978 na Śląsku i Wybrzeżu działacze opozycji politycznej tworzyli komitety założycielskie Wolnych Związków Zawodowych, których członkowie VII–VIII 1980 kierowali komitetami strajkowymi, następnie na podstawie porozumień społecznych 1980–81 (uzyskali prawo organizowania związków zawodowych niezależnych od władz komunistycznych) współtworzyli ruch społeczno-polityczny Solidarność (w formie związku zawodowego — Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”), który skupiał ok. 10 mln członków; jesienią 1980 zakończyło działalność Zrzeszenie Związków Zawodowych, część dotychczas istniejących związków zawodowych powołała Komisję Porozumiewawczą Branżowych Związków Zawodowych; nowo powstałe związki zawodowe (oprócz NSZZ „Solidarność”) utworzyły Konfederację Autonomicznych Związków Zawodowych; III 1981 założono Niezależny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych „Solidarność” oraz Niezależny Związek Zawodowy Indywidualnego Rzemiosła „Solidarność”.
Po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce 1981–83 wszystkie związki zawodowe zostały zawieszone, a X 1982 rozwiązane; część środowisk Solidarności kontynuowała pracę, początkowo w podziemiu (m.in. IV 1982 utworzono Tymczasową Komisję Koordynacyjną), następnie jawnie (od X 1987 Krajowa Komisja Wykonawcza). Władze komunistyczne stopniowo odbudowywały związki zawodowe w przedsiębiorstwach, XI 1984 powołały Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych. W IV 1989 na podstawie porozumień Okrągłego Stołu ponownie zarejestrowano NSZZ „Solidarność”, NSZZ RI „Solidarność” (nie zdołały odzyskać poprzednich wpływów); jednocześnie działacze nie uznający ponownej rejestracji Związku i będący w opozycji do L. Wałęsy utworzyli NSZZ „Solidarność 80”.
Po upadku ustroju komunistycznego związki zawodowe korzystając z pełni swobód związkowych, koncentrują się na obronie praw pracowniczych w warunkach gospodarki rynkowej (pracowników i bezrobotnych); działają głównie w przedsiębiorstwach państwowych, uzyskały niewielkie wpływy w przedsiębiorstwach prywatnych.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia