strajk
 
Encyklopedia PWN
strajk
[ang.],
zbiorowe, dobrowolne, okresowe zaprzestanie podstawowych czynności w procesie pracy lub nauki przez grupę albo zbiorowość społeczną w celu wymuszenia realizacji jej żądań przez ośrodek nadrzędny lub grupę kierującą jej działalnością (właściciela przedsiębiorstwa, organy władz państwowych), najczęściej przerwanie pracy przez pracowników najemnych w celu poprawy warunków pracy i wynagrodzenia za nią; podejmowane głównie przez robotników przemysłowych, zwalczane przez właścicieli przedsiębiorstw (lokaut, zatrudnianie innych pracowników, tzw. łamistrajków, interwencje sił porządkowych, w tym wojska).
Wyróżniamy rodzaje strajków w zależności od: 1) genezy — strajk żywiołowy, dziki (kierownictwo strajku kształtuje się po jego rozpoczęciu) lub zorganizowany (rozpoczynany głównie przez związki zawodowe); 2) charakteru postulatów — ekonomiczny (żądania dotyczą materialnych podstaw istnienia grupy — czasu i warunków pracy, wysokości płac) i polityczny (postulaty dotyczące zmian polityki władz państwowych lub ustroju państwa, obrony podstawowych wolności i praw obywatelskich); 3) uczestników — robotniczy (w tym robotników rolnych), rzemieślniczy, chłopski, studencki, szkolny (uczniów), nauczycielski, ogólnospoł. (w strajku uczestniczą różne grupy społeczno-zawodowe); 4) podstawy prawnej — legalny lub nielegalny (w przypadku braku prawa do strajku albo nieprzestrzegania obowiązujących przepisów prawa); 5) zasięgu terytorialnego — pojedynczy, fabryczny (obejmujące załogę jednego przedsiębiorstwa lub jej część), branżowy (pracowników jednej grupy zawodowej), lokalny, powszechny (generalny, ogólnokrajowy); 6) formy strajku — zwykły (zaprzestanie pracy i opuszczenie zakładu), okupacyjny, zwany również polskim, stosowany w Polsce od lat 30. XX w. w kopalniach węgla (przerwanie pracy i pozostanie w przedsiębiorstwie m.in. w celu niedopuszczenia do zatrudnienia in. pracowników), włoski (pracownicy pozostają w przedsiębiorstwie i zwalniają tempo pracy), czarny (strajkujący zaprzestają podstawowych prac decydujących o istnieniu przedsiębiorstwa, m.in. wyłączają pompy odwadniające w kopalniach, wygaszają wielkie piece w hutach, zaprzestają karmienia zwierząt w gospodarstwach rolnych), głodowy, najczęściej połączony z okupacyjnym (strajkujący nie przyjmują pożywienia z wyjątkiem napojów), ostrzegawczy (krótkotrwałe przerwy w pracy w celu wymuszenia realizacji postulatów bez rozpoczynania strajku właściwego), solidarnościowy (popierający strajk lub inną formę nacisku w innych przedsiębiorstwach lub instytucjach), demonstracyjny, protestacyjny (zwykle krótkotrwały, podejmowany przeciwko decyzjom właściciela przedsiębiorstwa lub polityce władz państwowych).
Prawo do strajku. Ma podwójny wymiar: indywidualny i zbiorowy; indywidualny jest prawem jednostki do decydowania o uczestnictwie w strajku lub odmowie udziału. Dobrowolność obowiązuje we wszystkich stadiach trwania strajku (od czynności przygotowawczych, aż do biernego uczestnictwa). Źródło indywidualnego prawa do strajku nie jest rozumiane jednolicie; występuje w: 1) normach prawa stanowionych przez państwo; 2) konstytucyjnie zagwarantowanych prawach obywateli do zrzeszania się, wstępowania do związków zawodowych, organizowania akcji zbiorowych; 3) osiągniętym stopniu rozwoju cywilizacyjnego i kulturowego, zapewniającego jednostkom i grupom społecznym możność publicznego wyrażania poglądów, organizowania się, jawnego wyrażania protestu. W większości rozwiniętych krajów prawo to nie zależy od przynależności do związku zawodowego, lecz jest uprawnieniem wynikającym ze społeczno-prawnego statusu pracownika. Prawna ochrona indywidualnej decyzji o uczestnictwie w strajku ogranicza się do zakazów stosowania bezprawnych środków presji w celu skłonienia do udziału w strajku. Na podstawie norm międzynarodowego prawa pracy, a głównie konwencji i zaleceń MOP oraz rozwiązań przyjętych w ustawodawstwach państwowych, prawo do strajku przysługuje także innym grupom społecznym, zwłaszcza rolnikom, urzędnikom administracji publicznej, a nawet funkcjonariuszom organizacji paramilitarnych (policji, żandarmerii, służby więziennej); może być jednak ograniczone na podstawie przepisów prawa, regulujących sposoby rozstrzygania sporów zbiorowych pracy i realizowania prawa do strajku; stanowią one podstawę do pozbawienia niektórych grup zawodowych (głównie urzędników administracji publicznej i funkcjonariuszy służb paramilitarnych) prawa do strajku; MOP uznaje takie ograniczenia za dopuszczalne, jeżeli wynikają z ustalonej w danym kraju tradycji lub specyfiki warunków.
W II RP, z punktu widzenia prawnego, strajk był legalną formą walki; normatywną podstawą prawa do strajku był art. 108 Konstytucji marcowej 1921 o wolności koalicji, tzn. organizowania zgromadzeń, zawiązywania stowarzyszeń i związków; brakowało jednak szczegółowego uregulowania prawnego strajku w ustawodawstwie z tego okresu. Po II wojnie światowej prawo do strajku zostało zapisane w ustawie z 1982 o związkach zawodowych; obecnie — w ustawie z 23 V 1991 o rozwiązywaniu sporów zbiorowych; na podstawie tej ustawy wprowadzono ograniczenia w prawie do strajku: 1) niedopuszczalne jest zaprzestanie pracy na tych stanowiskach, urządzeniach i instalacjach, na których zaniechanie pracy stanowi zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego lub bezpieczeństwa państwa; 2) wskazanie organów władzy i administracji publicznej, w których niedopuszczalne jest organizowanie strajków (Urząd Ochrony Państwa, policja, wojsko, sądy, prokuratura, organy administracji rządowej i samorządowej).
W innych państwach (np. Francji, Holandii, Belgii) ograniczenia prawa do strajku mają nieco mniejszy zakres. W Niemczech prawo do strajku jest zapisane w konstytucji z 1949, a dodatkowo potwierdzone i rozszerzone w noweli do konstytucji z 1968, która stwierdza m.in., że prawo do strajku nie może być ograniczone nawet w okresie stanu wyjątkowego zarządzonego w związku z zagrożeniami zewnętrznymi lub wewnętrznymi państwa; także w konstytucji włoskiej z 1947 i konstytucji francuskiej z 1958 są zagwarantowane prawa do strajku, a szczegółowo uregulowane w ustawach, w których określono zasady rokowań zbiorowych oraz ustanowiono liczne — fakultatywne lub obligatoryjne — instytucje mediacji (rozjemstwa), arbitrażu społecznego; w USA prawo do strajku (z wyłączeniem jednak urzędników służby cywilnej) wynika z tzw. ustawy Wagnera z 1935 (National Labour Relations Act), która chociaż nie zawiera żadnych szczegółowych unormowań dotyczących strajku, to jej główne znaczenie sprowadza się do ustawowego potwierdzenia ustalonego stanu swobód związkowych; istotne ograniczenia w prawie do strajku wprowadziła ustawa Tafta–Hartleya z 1947; na praktykę organizowania strajku istotny wpływ wywiera także orzecznictwo sądów, a zwłaszcza Sądu Najwyższego USA, które kształtuje dozwolone i zakazane metody akcji strajkowych, głównie dotyczących tzw. pikiet.
Strajk jest działaniem zbiorowym, podczas którego jednostki są względem siebie solidarne, podporządkowują się decyzjom i zaleceniom kierowniczego centrum; strajk jako instrument presji psychicznej powinien być zawsze działaniem racjonalnym, a jego organizacja powinna być powierzona określonemu związkowi zawodowemu lub innemu, powołanemu doraźnie przez pracowników, organowi kierowniczemu. Realizacja indywidualnego prawa do strajku następuje w formie uchwały jednego z wymienionych organów. Następuje przeniesienie praw indywidualnych na rzecz innego podmiotu prawa. Określenie w przepisach sposobu realizacji prawa do strajku uzasadnia podział strajków na: legalne (tzn. zgodne z prawem) i tzw. dzikie (niezgodne z prawem). W Polsce za obowiązujące przesłanki legalności strajków można m.in. uznać: 1) ogłoszenie strajku dla obrony praw i interesów, które zostały określone w ustawie; 2) identyczność żądań określonych we wniosku inicjującym zatarg zbiorowy pracy z celami ogłoszonego strajku; 3) przestrzeganie ustawowych zakazów strajku; 4) nieprzekraczanie czasowych limitów strajków ostrzegawczych i solidarnościowych; 5) stosowanie metod (technik) strajku, które nie są sprzeczne z porządkiem organizacyjnym w zakładzie pracy i powszechnymi normami porządku. W innych krajach warunki legalności strajku mogą być szersze lub węższe, np. w Niemczech i Włoszech zakazuje się tzw. strajków politycznych (skierowanych przeciwko państwu i jego organom); w Niemczech zakazane są też strajki solidarnościowe i tzw. sympatyzujące. Strajk powinien być przerwany lub zawieszony, gdy osiągnięcie głównego celu okazało się niemożliwe lub bezprzedmiotowe, chociaż prawo polskie i wielu innych państw nie ustanawia limitów czasowych strajku ekonomicznego. Za naruszenie ustawowych warunków realizacji prawa do strajku jego organizatorzy, a także bierni uczestnicy mogą ponosić odpowiedzialność karną, organizatorzy zaś — nawet odpowiedzialność odszkodowawczą (materialną) w stosunku do osób, które doznały szkód w następstwie strajku lub jeśli strajk był przeprowadzony niezgodnie z prawem. Udział pracownika w strajku zorganizowanym zgodnie z prawem nie stanowi — wg prawa polskiego, a także innych państw — naruszenia przez pracownika zobowiązań wobec pracodawcy i nie uzasadnia stosowania wobec niego środków dyscyplinarnych lub represyjnych. Podstawowym środkiem walki pracodawców z tzw. nielegalnymi strajkami jest w niektórych krajach lokaut (ang. lock out); polega on na natychmiastowym rozwiązaniu indywidualnych stosunków pracy z wszystkimi pracownikami strajkującymi lub faktycznym zamknięciu zakładu; prawo polskie nie uznaje lokautu za dozwolony sposób walki ze strajkami. Ważnym źródłem informacji o zalecanych sposobach wykonywania prawa do strajku są także zalecenia i opinie wyspecjalizowanych organów MOP, a głównie jej organu — Komitetu Wolności Związkowych.
Strajki na ziemiach polskich. Żywiołowe bunty i zbiorowe odmowy pracy (tzw. zmowy) w celu wymuszenia zmiany warunków pracy i wynagrodzenia za nią wybuchały w miejskich środowiskach czeladniczo-wyrobniczych od średniowiecza, np. w XIV w. w Krakowie; później pracę porzucali m.in.: tragarze portowi w Elblągu (1767), czeladnicy w Krakowie (1776–77), tracze w Gdańsku (1785); powstające środowiska proletariatu przemysłowego wykorzystywały strajk jako najostrzejszą formę walki o zmianę warunków pracy, płacy, zamieszkania — 1793 tkacze na Dolnym Śląsku, 1795 górnicy kopalń państwowych na Górnym Śląsku, 1810 postrzygacze sukna w Bielsku, 1811 górnicy w Wieliczce, 1824 robotnicy manufaktury włókienniczej K.G. Maya w Warszawie i budowniczowie zakładu płócienniczego w Łodzi, 1847 tkacze w Supraślu i Choroszczy, 1849–50 robotnicy budujący linie kolejowe w Wielkopolsce. Od połowy XIX w. wybuchały strajki lokalne, obejmujące pracowników najemnych kilku miejscowości, w tym 1844 tzw. powstanie tkaczy śląskich, stłumione przez wojsko. W 1862 pracownicy warsztatów Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Warszawie strajkowali w rocznicę rozbicia przez władze rosyjskie manifestacji patriotycznej na placu Zamkowym. Od 1868 strajki organizowały powstające związki zawodowe, m.in. 1870 drukarzy we Lwowie; 1873 miał miejsce pierwszy strajk okupacyjny (górnicy w Bytomiu); od 1877 organizowano instytucje gromadzące fundusze strajkowe (kasy oporu). W 1883 strajk włókniarzy w Żyrardowie poparła partia socjalistyczna (I Proletariat); masowe strajki, z udziałem nawet kilkudziesięciu tysięcy osób, wybuchały: 1892 w Łodzi (bunt łódzki), 1895 w Białymstoku, 1897 w Hucie Bankowej. Podczas rewolucji 1905–07 na ziemiach polskich w strajkach powszechnych, połączonych z demonstracjami ulicznymi (I–II, V, X–XI 1905), uczestniczyli przedstawiciele wszystkich środowisk, w tym również uczniowie (strajk szkolny, który przekształcił się w bojkot szkół państwowych); wysuwano żądania ekonomiczne (podwyższenie płac, skrócenie dnia pracy do 8 godzin), polityczne (utworzenie republiki demokratyczno-parlamentarnej) i narodowe (wprowadzenie języka polskiego do urzędów i szkół); w wyniku interwencji policji i wojska podczas największych strajków i demonstracji ginęło po kilkadziesiąt osób. W II RP najwięcej strajków, głównie o podłożu ekonomicznym, miało miejsce 1918–19 (kryzys wojenny), 1923 (okres hiperinflacji) i 1933 (wielki kryzys gospodarczy), większość z nich zakończyła się przyjęciem postulatów strajkujących; strajki polityczne, wymierzone przeciwko polityce władz państwowych, organizowano m.in.: 1923 (krakowskie wydarzenia), 1926 (poparcie przewrotu majowego), 1930 (przeciwko aresztowaniu przywódców Centrolewu), 1937 (strajki nauczycieli i chłopski, mający formę blokady dróg dojazdowych do miast i wstrzymania dowozu żywności). Podczas II wojny światowej z powodu terroru władz okupacyjnych stosowano głównie sabotaż („żółwie” tempo pracy, zła jakość wyrobów); krótkotrwałe strajki miały miejsce m.in. 1939–40 w kopalniach śląskich, hucie Ludwików w Kielcach, warsztatach tramwajowych w Warszawie, 1941 w fabryce Avia, 1943 piaskarzy w Krakowie. W 1945–46 strajki wybuchały w dużych ośrodkach miejskich (Śląsk, Wybrzeże, Łódź), głównie przeciwko złej aprowizacji; od 1947 przejęcie przez państwo całkowitej kontroli nad większością gałęzi gospodarki doprowadziło do nadania strajkom charakteru politycznego, jednocześnie terror władz komunistycznych (które uznawały strajk za przestępstwo polityczne) spowodował ograniczenie ich liczby i zasięgu (żywiołowo wybuchające strajki były likwidowane za pomocą represji i realizacji części najbardziej oczywistych postulatów strajkujących); 1951 strajkowali górnicy w Zagłębiu Dąbrowskim. Od 1956 masowe, żywiołowe strajki w wielkich ośrodkach przemysłowych stały się głównym narzędziem przeciwstawiania się pracowników najemnych polityce gospodarczej władz państwowych (często bezpośrednim powodem strajków były podwyżki cen żywności) i ustrojowi politycznemu (pośrednio zawarte w postulatach), m.in. poznański czerwiec 1956, październikowe przesilenie polityczne 1956 w Polsce, grudniowy bunt robotniczy 1970 w Polsce, czerwcowy protest robotniczy 1976; niektóre przekształcały się w żywiołowy bunt społeczny, tłumiony przez siły porządkowe oraz oddziały WP z użyciem broni palnej (1956 w Poznaniu i 1970 na Wybrzeżu zginęło po kilkadziesiąt osób, kilkaset — rannych). W 1968 strajkowali studenci większości uczelni wyższych, żądając m.in. swobód demokratycznych (marzec 1968 w Polsce). W 1980 największa fala strajków okupacyjnych w całym kraju dała początek ogólnonarodowemu ruchowi społecznemu (Solidarność); 1980–81 często dopiero strajk o różnorodnych formach i różnym zasięgu terytorialnym lub groźba jego zorganizowania (pogotowie strajkowe) zmuszał władze państwowe do podejmowania negocjacji i do zmiany polityki w rozmaitych dziedzinach życia społecznego. W okresie stanu wojennego w Polsce 1981–83 strajki okupacyjne w wielkich przedsiębiorstwach przemysłowych były likwidowane przez siły porządkowe (ZOMO) i oddziały wojskowe uzbrojone w transportery opancerzone i czołgi (XII 1981 kopalnia Wujek — zginęło 9 górników); uczestników strajku usuwano z pracy, więziono. W 1988 kolejna fala strajków przyczyniła się do podjęcia negocjacji Okrągłego Stołu. Od 1989 większość strajków ma charakter ekonomiczny (postulaty dotyczą głównie podwyżek płac, wsparcia przedsiębiorstw zagrożonych upadłością); dominującą formą pozostaje strajk okupacyjny, jednocześnie część strajkujących podejmuje strajk głodowy; zachowanie przewagi własności państwowej w niektórych gałęziach przemysłu i usług, m.in. górnictwie, komunikacji kolejowej, służbie zdrowia i oświacie nadaje strajkom powszechnym i branżowym charakter polityczny (strajk zmusza władze państwowe do zmiany polityki gospodarczej lub społecznej).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Stocznia Gdańska, brama stoczni podczas strajku, sierpień 1980fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia