Polska. Historia. Trzecia Rzeczpospolita
 
Encyklopedia PWN
Polska. Historia. Trzecia Rzeczpospolita.
4 VI 1989 odbyły się wybory do sejmu (tzw. kontraktowe) i wolne wybory do senatu, zakończone zwycięstwem kandydatów Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”. W obliczu załamania się systemu gospodarczego oraz powszechnej utraty autorytetu przez PZPR doszło do sojuszu politycznego pomiędzy Komitetem Obywatelskim a ZSL i SD. Powstał nowy rząd koalicyjny (Komitet Obywatelski, ZSL, SD, PZPR, premier T. Mazowiecki) zdominowany przez dotychczasową opozycję. Na prezydenta (1 głosem) Zgromadzenie Narodowe wybrało W. Jaruzelskiego. Przywrócono symbole i nazwę państwa (Orzeł w koronie, Rzeczpospolita Polska). W 1990 rząd podjął szerokie reformy gospodarcze autorstwa wicepremiera L. Balcerowicza, zmierzające do zlikwidowania hiperinflacji, głębokiej restrukturyzacji w kierunku gospodarki rynkowej i prywatyzacji. Reformy te stały się podstawą do uzyskania 1991 przez Polskę redukcji zadłużenia zagranicznego.
Nastąpił rozpad dotychczasowego systemu politycznego: I 1990 rozwiązała się PZPR, przekształcając w SdRP, ZSL przekształciło się w PSL „Odrodzenie”, następnie połączyło z PSL. Powstał system wielopartyjny, wprowadzono pełen zakres swobód obywatelskich. W V 1990 przeprowadzono wybory do odrodzonych instytucji samorządu gminnego. Wiosną 1990 doszło do rozłamu w Komitecie Obywatelskim oraz OKP na skutek istnienia różnych koncepcji przekształceń politycznych i ekonomicznych oraz odmiennego stosunku do kwestii rozliczenia elity władzy PRL (tzw. gruba kreska). Powstały rywalizujące ugrupowania polityczne: PC — zwolenników szybkich zmian i elekcji L. Wałęsy na prezydenta oraz Ruch Obywatelski Akcja Demokratyczna (ROAD) — odwołujący się do tradycji lewicy niepodległościowej i skupiający związanych ze środowiskami inteligencji katolickiej zwolenników koncepcji reform politycznych prezentowanej przez T. Mazowieckiego i B. Geremka. Ugrupowanie to współtworzyło 1991 UD. W XII 1990, po zwycięstwie w powszechnych wyborach prezydenckich L. Wałęsy (pokonał T. Mazowieckiego i w 2. turze S. Tymińskiego), prezydent RP na uchodźstwie R. Kaczorowski przekazał elektowi insygnia władzy prezydenckiej. Po dymisji rządu T. Mazowieckiego premierem został I 1991 J.K. Bielecki, którego rząd kontynuował politykę reform. Przemiany w Polsce doprowadziły do odzyskania przez nią suwerenności międzynarodowej, co zostało przyspieszone przez rozpad dotychczasowych sojuszy (rozwiązanie Układu Warszawskiego i ewakuacja wojsk sowieckich zakończona 1993) oraz powiązań gospodarczych (likwidacja RWPG). Polska weszła na drogę integracji z państwami Europy Zachodniej (1991 członek Rady Europy i układ stowarzyszeniowy z EWG, 1998 ustalenie kalendarza negocjacji Polski z UE, XI 1991 traktat z Niemcami o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, utworzenie polsko-niemiecko-francuskiego porozumienia politycznego, tzw. trójkąta weimarskiego), dobrego sąsiedztwa ze wschodnimi sąsiadami. Polska wyraziła swoje aspiracje do członkostwa w NATO (1997 decyzja o przyjęciu, 1999 członkostwo).
27 IX 1991 odbyły się wolne wybory do sejmu i senatu, które przyniosły one silne rozdrobnienie w parlamencie. Prezydent powierzył misje sformowania rządu B. Geremkowi (UD), a następnie J. Olszewskiemu (PC), który XII 1991 utworzył rząd kontynuujący politykę gospodarczą poprzedników, co zaowocowało zahamowaniem recesji i zwolnieniem tempa spadku produkcji przemysłowej. Konflikty rządu z prezydentem oraz próba przeprowadzenia lustracji doprowadziły 4 VI 1992 do obalenia rządu J. Olszewskiego i nieudanej próby sformowania rządu W. Pawlaka (VII 1992). W VII 1992 powstał koalicyjny (UD, KLD, Polski Program Gospodarczy, ZChN, Partia Chrześcijańskich Demokratów, PSL-PL) rząd H. Suchockiej (UD). W VIII 1992 uchwalono tzw. małą konstytucję (weszła w życie XII 1992). W 1993 podpisano konkordat z Watykanem (ratyfikowany 1998). Niepokoje społeczne, wywołane tempem reform gospodarczych i strukturalnych, spowodowały wniosek posłów NSZZ „Solidarność” o wotum nieufności dla rządu, czego konsekwencją była jego dymisja i rozwiązanie sejmu przez prezydenta V 1993). Nieudana próba stworzenia prezydenckiej partii władzy (BBWR) oraz rozdrobnienie partii centroprawicowych doprowadziły do zwycięstwa postkomunistów (SLD), którzy utworzyli wraz z PSL i początkowo UP rząd premiera W. Pawlaka, kontynuujący politykę gospodarczą poprzednich rządów. Kontynuowano prywatyzację (mimo zwolnienia jej tempa), nastąpił wzrost produktu krajowego i produkcji przemysłowej, spadek produkcji rolniczej spowodowany trudnymi warunkami klimatycznymi, ustabilizowała się stopa bezrobocia, obniżyła inflacja. W III 1995 kryzys polityczny koalicji PSL–SLD zakończony ustąpieniem W. Pawlaka i powołaniem J. Oleksego na premiera. W obliczu wyborów prezydenckich stronnictwa prawicowe podjęły próby porozumienia, zakończone niepowodzeniem, w rezultacie czego jedynym poważnym przeciwnikiem dla kandydata SLD A. Kwaśniewskiego pozostał L. Wałęsa, który jednak przegrał w 2. turze (XI 1995) nieznaczną liczbą głosów. W XII 1995 na skutek oskarżenia o szpiegostwo J. Oleksego doszło do poważnego kryzysu politycznego zakończonego dymisją premiera (wybrano go na przewodniczącego SdRP) i rekonstrukcją rządu z W. Cimoszewiczem jako premierem. W 1996 Polska stała się członkiem OECD.
W obliczu wyborów parlamentarnych 8 VI 1996 powstała z inicjatywy kierownictwa NSZZ „Solidarność” Akcja Wyborcza Solidarność, skupiająca partie i środowiska centroprawicowe. We IX 1997 zwycięstwo wyborcze odniosła AWS, która w koalicji z UW utworzyła rząd premiera J. Buzka (X 1997). Początek 1998 przyniósł poważne kontrowersje wewnątrz AWS i koalicji AWS–UW wokół kształtu reformy terytorialnej oraz tzw. drugiego planu Balcerowicza, zakładającego dokończenie restrukturyzacji gospodarki i zredukowanie inflacji do wielkości poniżej 10% rocznie. W III 1998 rozpoczęły się rokowania w sprawie wstąpienia Polski do UE. Od 1 I 1999 rozpoczęto wprowadzanie reform: 1) samorządu terytorialnego (podział kraju na 16 województw i 373 samorządowe powiaty), 2) ochrony zdrowia (powołanie kas chorych), 3) ubezpieczeń społecznych (tworzenie indywidualnych kont w ZUS i powstanie otwartych funduszy emerytalnych), a od 1 IX 1999 zreformowano strukturę szkolnictwa (6-letnia szkoła podstawowa, 3-letnie gimnazjum oraz 3-letnie liceum). W VI 2000 słabnąca koniunktura gospodarcza, krytyka błędów we wprowadzaniu reform oraz spory polityczne spowodowały rozpad koalicji AWS-UW (powstał rząd mniejszościowy). W X 2000 w wyborach prezydenckich, w 1 turze, zwyciężył A. Kwaśniewski. W 2001 część ugrupowań i działaczy opuściła UW i AWS (przekształciła się w AWS Prawicy), tworząc m.in. Platformę Obywatelską (PO), Prawo i Sprawiedliwość (PiS), Ligę Polskich Rodzin (LPR).
W warunkach stagnacji gospodarczej, kryzysu finansów publicznych IX 2001 w wyborach parlamentarnych zwyciężyła koalicja Sojusz Lewicy Demokratycznej-Unia Pracy, która X 2001 wspólnie z PSL utworzyła rząd (premier L. Miller). Mandaty poselskie uzyskali również kandydaci PO, Samoobrony, PiS, i LPR. W XII 2002 Polska zakończyła negocjacje z UE, a IV 2003 podpisała traktat akcesyjny, zatwierdzony w ogólnokrajowym referendum w VI 2003 — z terminem wejścia Polski do UE 1 V 2004. W polityce wewnętrznej powrót koniunktury gospodarczej zagrożonej narastaniem długu publicznego (próby ograniczenia wydatków budżetu państwa) i spadek notowań obozu rządzącego wobec ujawnienia skali zjawisk korupcyjnych (sprawy: Rywina, Orlenu i PZU). Od 2003 do 2008 polskie oddziały wojskowe nadzorowały jedną ze stref stabilizacyjnych w Iraku.
Wybory parlamentarne IX 2005 wygrało PiS (przed PO), idące pod hasłem budowy IV Rzeczypospolitej. Wbrew przedwyborczym przewidywaniom nie zawiązała się koalicja PiS i PO, a mniejszościowy rząd K. Marcinkiewicza (PiS) otrzymał poparcie Samooobrony i LPR. Po parlamentu weszły również bardzo osłabione SLD i PSL. Prezydentem RP w X 2005 został wybrany L. Kaczyński (PiS), pokonując w 2. turze D. Tuska (PO). Zaprzysiężenie nowej głowy państwa nastąpiło 23 XII. Po kilkumiesięcznych zawirowaniach politycznych i rokowaniach międzypartyjnych V 2006 powstała większościowa koalicja rządowa PiS, Samoobrony i LPR. W VII 2006 po ustąpieniu Marcinkiewicza premierem zrekonstruowanego rządu PiS–Samoobrona–LPR został J. Kaczyński; rozpad koalicji latem 2007 (oskarżenie wicepremiera A. Leppera o udział w aferze korupcyjnej) doprowadził do decyzji sejmu o skróceniu kadencji i przedterminowych wyborów parlamentarnych 21 X; wygrała je PO (41,5% głosów), przed PiS (32%), LiD (13%) i PSL (9%) — do nowego sejmu nie weszły Samoobrona i LPR. Nową koalicję rządową zawiązały PO i PSL (premier D. Tusk). 10 IV 2010 samolot prezydencki z oficjalną delegacją państwową, udającą się na uroczystości katyńskie, rozbił się przy lądowaniu pod Smoleńskiem; w katastrofie zginęło 96 osób, w tym prezydent RP Lech Kaczyński z małżonką, oraz m.in. prezesi NBP, IPN, rzecznik praw obywatelskich, wicemarszałkowie Sejmu i Senatu RP, posłowie i senatorowie, dowódcy Sił Zbrojnych RP. W przedterminowych wyborach prezydenckich wygrał B. Komorowski (PO). W X 2011 odbyły się wybory parlamentarne. Po raz pierwszy od 1989 wygrała je partia rządząca — PO (39,18% głosów); wyniki pozostałych partii: PiS (29,89%), Ruch Palikota (od 2013 Twój Ruch; 10,02%), PSL (8,36%) i SLD (8,24%). Ponownie koalicję rządową zawiązały PO i PSL (premier D. Tusk). Prezydentem RP w V 2015 został wybrany A. Duda (PiS), pokonując w 2. turze dotychczasową głowę państwa. W X 2015 odbyły się wybory parlamentarne; wygrała je PiS (37,6% głosów), przed PO (24,1%), komitetem wyborczym Kukiz’15 (8,8%), Nowoczesną Ryszarda Petru (7,6%) i PSL (5,1%) — do nowego sejmu nie weszły SLD i Twój Ruch (zawiązały koalicję wyborczą Zjednoczona Lewica); w XI 2015 powołany został jednopartyjny rząd większościowy PiS (premier B. Szydło).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Dzierżyński Feliks, rozbiórka pomnika w Warszawie (1989) fot. J. Marczewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wałęsa Lech w odlewni żeliwa p. Markowskiego w Grodzisku Mazowieckim po reprywatyzacji zakładufot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia