Polska. Historia. Polska Rzeczpospolita Ludowa
 
Encyklopedia PWN
Polska. Historia. Polska Rzeczpospolita Ludowa.
21 VII 1944 powstał w Moskwie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, złożony z członków KRN, ZPP i Związku Komunistów Polskich w ZSRR. Z datą 22 VII ogłosił on manifest zapowiadający reformy społeczno-gospodarcze (reforma rolna, nacjonalizacje) i powrót do konstytucji marcowej oraz uznający granicę polsko-sowiecką wzdłuż linii Curzona (bez Lwowa, Wilna i Grodna). Przystąpiono do organizowania władzy komunistów na terenach zajętych przez wojska sowieckie. W XII 1944 KRN wbrew ustaleniom międzynarodowa przekształciła PKWN w Rząd Tymczasowy. W wyniku kontrowersji w rządzie RP na uchodźstwie w sprawie polityki kompromisu wobec ZSRR i komunistów prowadzonej przez premiera S. Mikołajczyka odszedł on z rządu i w myśl sugestii brytyjskiej zgodził się współtworzyć Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (od 28 VI 1945), utrwalający przewagę polityczną komunistów. W 1947 po sfałszowanych wyborach wyeliminowano z życia politycznego jedyną legalną siłę opozycyjną — PSL (założone 1945, prezes S. Mikołajczyk), likwidowano opozycję polityczną (walka z opozycją zbrojną trwała do lat 50.). Stosunki z ZSRR określał polsko-sowiecki układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej (IV 1945, przedłużony 1965). W X 1945 podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych. Granice Polski ostatecznie ustalono w trakcie konferencji poczdamskiej. W 1947 rząd polski pod wpływem ZSRR odrzucił ofertę współpracy w ramach planu Marshalla, jednocześnie uzależniając gospodarkę polską od gospodarki sowieckiej przez podporządkowanie jej ZSRR w ramach struktur Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (1949). Dodatkowo polityczna, gospodarcza i militarna dominacja ZSRR została wzmocniona przez udział Polski w Układzie Warszawskim. W 1947–48 realizowano 3-letni plan odbudowy, zakładający maksymalną etatyzację, a od 1948/49, po odsunięciu ekonomistów związanych z PPS od wpływów na zarządzanie gospodarką, budowano system kierowania na wzór sowiecki. Z zakładano szybką industrializację (rozwój przemysłu ciężkiego), przy redukcji środków na rolnictwo (próba kolektywizacji), a na dalszym planie, przebudowę struktur społecznych (urbanizacja). Drogą do tego miała być realizacja 1950–55 planu 6-letniego, zakończonego kryzysem społecznym (minimalizacja nakładów na konsumpcję) i robotniczym poznańskim czerwcem 1956. Polityka gospodarcza PRL prowadziła do powstania quasi-cyklu koniunkturalnego: początkowo liberalna, prokonsumpcyjna polityka władz, rozbudowa planu inwestycyjnego w zakresie tzw. przemysłów kluczowych (przemysł ciężki, maszynowy, energetyka); przesuwanie wszystkich środków na realizację tego planu (spadek tempa wzrostu dochodu narodowego) kosztem rolnictwa i konsumpcji społecznej (stagnacja lub spadek płac realnych) prowadziło do protestów społecznych, kończących się przesileniem politycznym i zmianą ekipy (1956, 1970, 1980), rozpoczynającej swoje rządy od uspokojenia nastrojów społecznych przez zwiększenie nakładów na konsumpcję. Dążenie ZSRR do całkowitego podporządkowania politycznego Polski spowodowało nasilenie się 1948–49 stalinizacji w metodach budowy socjalizmu w Polsce, czego wynikiem była eliminacja z życia politycznego W. Gomułki (aresztowany 1951), rzecznika idei tzw. polskiej drogi do socjalizmu (m.in. sprzeciw wobec planów szybkiej kolektywizacji rolnictwa). Doprowadzono do zjednoczenia partii politycznych (powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej XII 1948) oraz organizacji młodzieżowych (ZMP), zawodowych (CRZZ) i kombatanckich (ZBoWiD).
W 1950 władze państwowe narzuciły Kościołowi katolickiemu umowę zakładającą m.in. przejęcie majątków kościelnych i Caritasu. W 1952 uchwalono nową konstytucję proklamującą Polską Rzeczpospolitą Ludową. W celu umocnienia struktur państwa totalitarnego nasilono represyjną działalność Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego skierowaną przeciw wszystkim, którzy zostali uznani za wroga klasowego, głównie: działaczom politycznym i państwowym okresu międzywojennego i wojny, oficerom WP, byłym żołnierzom AK oraz innych, niekomunistycznych organizacji konspiracyjnych, Kościołowi i księżom katolickim (1953–56 internowanie prymasa S. Wyszyńskiego). Planowano czystkę wśród działaczy komunistycznych; wprowadzono nadzór polityczny oraz ścisłą cenzurę nad życiem artystycznym i kulturalnym, eliminując tendencje religijne, niepodległościowe, egzystencjalne oraz prozachodnie. Utrudniany kontakt z wolną kulturą oraz myślą polityczną kształtowaną na emigracji umożliwiało, pomimo zagłuszania, pośrednictwo wolnych rozgłośni radiowych (Radia Wolna Europa, BBC). Narastająca od 1954 krytyka metod rządzenia (w wyniku czego rozwiązano MBP), zmiany w KPZR (referat Chruszczowa na XX Zjeździe, II 1956) oraz kryzys gospodarczy i związane z nim niepokoje społeczne (poznański czerwiec 1956) doprowadziły do październikowego przesilenia politycznego, w wyniku którego na VIII plenum KC PZPR wybrano W. Gomułkę na I sekretarza oraz uchwalono program modyfikacji systemu społeczno-ekonomicznego (ograniczenie represji, rezygnacja z kolektywizacji rolnictwa, ograniczenie cenzury, zmiana systemu zarządzania gospodarką — rady robotnicze, zwiększenie zakresu swobód obywatelskich), od którego zaczęto odchodzić już na początku lat 60. Szukając poparcia społecznego reżim złagodził politykę wobec Kościoła katolickiego (m.in. obecność w sejmie popieranego przez Kościół Koła Poselskiego Znak), ale 1965–66 na skutek krytyki działalności Kościoła (milenium, orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich) doszło do załamania dialogu państwo–Kościół. Frustracja części środowisk inteligenckich wywołana świadomością niereformowalnej i antydemokratycznej natury reżimu (tzw. rewizjoniści), walka o władzę wewnątrz PZPR frakcji związanej z MSW i skupionej wokół M. Moczara, wykorzystującej argumentację antyinteligencką, antysemicką i komunistyczno-narodową doprowadziły do sprowokowanych przez służbę bezpieczeństwa demonstracji studenckich przeciwko cenzurze i tłumieniu demokracji (marzec 1968), co stworzyło okazję do rozprawienia się w PZPR ze zwolennikami liberalizacji systemu politycznej, ale nie pozbawiło władzy W. Gomułki, cieszącego się zaufaniem sowieckim (VIII 1968 udział jednostek WP w inwazji na Czechosłowację).
W 1970 grudniowy bunt robotniczy na Wybrzeżu doprowadził do ustąpienia W. Gomułki i wyboru przez VII plenum KC PZPR E. Gierka na I sekretarza. Wybór ten spowodował zmianę pokoleniową w strukturach władzy, która próbowała podchodzić z większym pragmatyzmem do kwestii ideologicznych, starając się realizować politykę modernizacji gospodarki Polski wykorzystując importowane technologie, nabywane dzięki kredytom rządów i banków zachodnich. Kryzys gospodarczy i strukturalny (niekontrolowany rozwój inwestycji przy braku zabezpieczenia źródeł spłat kredytów — pułapka zadłużenia, niepodjęcie reform gospodarczych i politycznych) oraz demoralizacja władzy (powolny proces uwłaszczania nomenklatury partyjnej) doprowadziły do wystąpień robotniczych VI 1976 w Ursusie i Radomiu (czerwcowy protest robotniczy). Kryzys władze próbowały ukryć, stosując propagandę sukcesu. Załamanie się zaufania robotników do systemu wykorzystały środowiska inteligenckie, udzielając wsparcia represjonowanym 1976. Powołano do życia Komitet Obrony Robotników, a następnie niezależne organizacje polityczne i społeczne: ROPCiO, KPN, SKS. W 1978 powstały Wolne Związki Zawodowe oraz Komitet Samoobrony Chłopskiej. Czynnikiem moralnym i psychologicznym wyzwalającym sprzeciw wobec polityki władz był wybór kardynała K. Wojtyły na papieża (X 1978) i pierwsza wizyta Jana Pawła II w Polsce (VI 1979).
Pogłębiający się kryzys gospodarczy doprowadził do obejmującej cały kraj, zwłaszcza Wybrzeże, fali strajków, zakończonej podpisaniem porozumień społecznych w Gdańsku, Szczecinie i Jastrzębiu, w których władza uznała słuszność postulatów robotnicze i m.in. wyraziła zgodę na utworzenie niezależnych od PZPR związków zawodowych. Spowodowało to odsunięcie od władzy E. Gierka i wybór S. Kani na I sekretarza KC PZPR oraz przyjęcie nowej polityki, tzw. socjalistycznej odnowy. We IX 1980 wyrażono zgodę na zarejestrowanie NSZZ „Solidarność” (przewodniczący Krajowej Komisji Porozumiewawczej L. Wałęsa), który szybko przerodził się w wielomilionowy ruch społeczny domagający się m.in.: demokratyzacji, realizacji postulatów socjalnych, zniesienia cenzury, odkłamania historii ruchów niepodległościowych (szczególnie stosunków polsko-sowieckich). Sytuacja w PZPR, poczucie zagrożenia, chęć utrzymania władzy oraz naciski ze strony ZSRR i partii komunistycznej państw ościennych (groźby interwencji) spowodowały przejęcie władzy w partii przez grupę wojskową: II 1981 desygnowano na premiera generała W. Jaruzelskiego, a X 1981 wybrano go na I sekretarza KC PZPR. Zagrożenie monopolu władzy partii przez próby wprowadzenia pluralizmu w życiu politycznym (wzrastająca rola polityczna NSZZ „Solidarność”, której zjazd delegatów IX–X 1981 w Gdańsku opowiedział się za pokojową drogą do przekształceń ustrojowych, rejestracja NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”) spowodowało decyzję ścisłego kierownictwa partii o wprowadzeniu 13 XII 1981 stanu wojennego, w którego wyniku władzę przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (przewodniczący Jaruzelski). W niektórych miejscach (kopalnia Wujek) wprowadzenie stanu wojennego odbyło się przy użyciu siły, powodując ofiary śmiertelne. Mimo zmasowanych represji wobec działaczy Solidarności (internowania, aresztowania) i drastycznego ograniczenia praw obywatelskich podjęto działalność konspiracyjną oraz bojkot oficjalnych form życia społecznego (głównie przez inteligencję). Powstało alternatywne życie kulturalne i polityczne (wydawnictwa poza cenzurą). Zniesienie stanu wojennego 22 VII 1983 przez Radę Państwa nie likwidowało w całości represyjnego ustawodawstwa. W okresie poprzedzającym stan wojenny oraz w latach 80. doniosłą rolę odgrywał Kościół katolicki starający się wpłynąć na łagodzenie represji i obejmujący swą opieką działalność niezależną oraz prowadzący przez duszpasterstwo dzieło odnowy moralnej. Jednocześnie władze starały się zrealizować koncepcję frontu porozumienia narodowego, tworząc Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego, do którego zaproszono przedstawicieli niektórych środowisk katolickich gotowych pójść na kompromis z władzą. Stworzono nowe związki zawodowe (dotychczasowe rozwiązano 8 X 1982), zjednoczone 1984 w ramach Ogólnopolskiej Organizacji Związków Zawodowych. Od 1982 starano się wprowadzić nieskutecznie ograniczoną reformę gospodarczą, czego efektem było narastanie inflacji oraz nasilenie mechanizmu uwłaszczania nomenklatury. Dokonano także połowicznych reform systemu politycznego funkcjonowania państwa, m.in.: powołano 1985 Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny, 1986 Radę Konsultacyjną przy Przewodniczącym Rady Państwa, 1987 Rzecznika Praw Obywatelskich. W 1988 kolejne strajki, pogarszająca się sytuacja polityczna Polski na arenie międzynarodowej, zmiany polityczne w ZSRR (reformy M. Gorbaczowa) doprowadziły do podjęcia przez władze dialogu z opozycją polityczną (utworzony XII 1988 Komitet Obywatelski „Solidarność”) oraz środowiskami katolickimi (spotkanie ministra spraw wewnętrznych Cz. Kiszczaka z L. Wałęsą), czego skutkiem były II–IV 1989 obrady Okrągłego Stołu, podczas których ustalono kompromis w zakresie reform politycznych (zmiany w konstytucji — przywrócenie prezydentury i senatu) i gospodarczych. W IV 1989 zarejestrowano ponownie NSZZ „Solidarność” oraz NSZZ RI „Solidarność”.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Stocznia Gdańska, brama stoczni podczas strajku, sierpień 1980fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Kraków, pomnik Stalina i Lenina w Parku Strzeleckim, 1955fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Sejm Ustawodawczy, luty 1947 fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Solidarność. Stan gotowości strajkowej w Hucie Warszawa podczas tzw. prowokacji bydgoskiej, marzec 1981.fot. Adam Szymański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia