Powstała przez połączenie Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, po przeprowadzeniu czystki wśród członków obu partii (1948 z PPS usunięto ok. 1/4 członków m.in. przeciwstawiających się jej likwidacji, z PPR usuwano członków oskarżanych o tzw. odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne). Przez cały okres istnienia PZPR była masową partią kierującą autorytarnym państwem i centralnie zarządzaną, zbiurokratyzowaną gospodarką; partią dążącą do kontrolowania wszelkich przejawów życia społecznego. W ramach międzynarodowego ruchu komunistycznego i państw tzw. demokracji ludowej była podporządkowana sowieckiej partii komunistycznej (najściślej do 1956). Podstawy ideowe PZPR formalnie opierała na doktrynie komunizmu i tradycji ruchu komunistycznego (przy zachowywaniu podstawowych haseł dokonywano zmian ich treści, szczególnie po załamaniu się stalinizmu), a po 1956 w coraz większym stopniu odwoływała się do idei narodowych. Jako perspektywiczne cele ostateczne PZPR deklarowała utworzenie w Polsce społeczeństwa socjalistycznego (bez zasadniczych podziałów społecznych będących skutkiem istnienia własności prywatnej) oraz zwycięstwo komunizmu na całym świecie. Główną zasadą organizacyjną PZPR był tzw. centralizm demokratyczny (w teorii — demokratyczne wyłanianie władz i podejmowanie decyzji oraz centralne kierowanie partią), faktycznie główną rolę w PZPR odgrywały władze wykonawcze (Biuro Polityczne i Sekretariat KC oraz egzekutywy komitetów partyjnych), które formalnie decydowały o składzie personalnym i polityce (zgodnie ze statutem partii) jej najwyższych władz: zjazdu PZPR, odbywającego się co 4–5 lat, między zjazdami KC — konferencji (co 2–3 lata), komitetów w organizacjach wojewódzkich, powiatowych (do 1975), gminnych (od 1973) i zakładowych. Dominującą rolę w PZPR odgrywała, spełniająca faktycznie funkcję wewnętrznej partii kadrowej, grupa pracowników zawodowych (tzw. aparat partyjny, liczący początkowo kilka, później kilkanaście tys. osób) i grupa osób (tzw. aktyw, liczący kilkaset tys. osób) kierujących instytucjami państwowymi z rekomendacji PZPR, kontrolujących samą partię oraz państwo, stronnictwa polityczne, związki zawodowe i organizacje społeczne. Biurokracja partyjna dublowała funkcjonowanie wielu instytucji, szczegółowo nadzorowała ich działalność; Biuro Polityczne i Sekretariat KC oraz egzekutywy właściwych komitetów decydowały (przez wprowadzony 1950, a rozbudowany po 1970 system tzw.
nomenklatury) o obsadzie wszystkich ważnych stanowisk we wszelkich instytucjach i organizacjach w Polsce (wyjątek stanowiły Kościół katolicki, od 1980 NSZZ „Solidarność”). Partią kierował I sekretarz KC (do 1954 przewodniczący), z grupą najbliższych współpracowników, dysponujący faktycznie dyktatorską władzą (do 1981 jego usunięcie było w zasadzie możliwe dopiero podczas kryzysu politycznego, gospodarczego i buntu społecznego). Główni działacze poza I sekretarzami KC PZPR, członkowie Biura Politycznego, sekretarze KC, bliscy współpracownicy I sekretarza, m.in.: J. Albrecht, E. Babiuch, K. Barcikowski, J. Berman, J. Cyrankiewicz, Z. Grudzień, P. Jaroszewicz, B. Jaszczuk, Z. Kliszko, J. Łukasiewicz, F. Mazur, H. Minc, M. Moczar, J. Morawski, Z. Nowak, S. Olszowski, J. Pińkowski, R. Strzelecki, J. Tejchma, R. Zambrowski, A. Zawadzki.
PZPR, po zakończeniu procesu połączenia PPR (985 tys. członków) i PPS (531 tys.) i kolejnej czystce, liczyła 1367 tys. członków (IV 1949); w następnych latach liczba członków spadła do 1138 tys. (1951); po okresie wzrostu (od 1953) liczyła na początku 1957 — 1377 tys. członków; po weryfikacji i usunięciu ponad 200 tys. członków (1957–58) w PZPR 1959 było 1018 tys. (najmniej w jej dziejach); w następnych latach liczba członków stopniowo rosła: 1965 — 1775 tys., 1970 — 2320 tys.; po kolejnej weryfikacji członków 1971 partia liczyła 2254 tys. osób; później, szczególnie po 1976, prowadzono masowy nabór do PZPR (1975–80 liczba członków PZPR zwiększyła się o ok. 650 tys., czyli o ponad 20%), 1980 należało do niej 3092 tys. osób (najwięcej w historii partii); po powstaniu Solidarności i wprowadzeniu stanu wojennego (XII 1981) z partii wystąpiło ok. 850 tys. osób, w tym ponad 1/3 należących dotychczas do PZPR robotników. W końcowym okresie istnienia PZPR liczyła ok. 2 mln członków, a jesienią 1989 — ok. 1 mln członków. Łącznie 1948–90 przez szeregi PZPR przewinęło się ok. 4,5 mln osób. W początkowym okresie istnienia partii najliczniej reprezentowani w niej byli robotnicy (1948 — 60% wszystkich członków), w następnej dekadzie ich liczba radykalnie zmniejszyła się (z 873 tys. 1948, do 408 tys. 1959) i od 1958 robotnicy stanowili ok. 40% wszystkich członków partii; mimo stopniowego wzrostu w następnych latach, dopiero 1969 osiągnęli stan liczebny z 1948, 1980 w PZPR było ich 1255 tys. (najwięcej w dziejach partii), a po masowych wystąpieniach i skreśleniach 1980–82 ich liczba spadła poniżej stanu z 1948 (1985 — 809 tys.). Podobnie kształtował się udział chłopów w PZPR: 1948 było ich 243 tys. (16,4% wszystkich członków), 1959 — 117 tys. (12%), 1980 — 294 tys. (9,4%), 1985 — 191 tys. (9%). Przedstawiciele inteligencji początkowo stanowili 20% członków PZPR (1948 — 292 tys.), a od 1958 stali się najliczniejszą grupą społeczną w partii — 42–43% wszystkich członków (1980 — 1269 tys. osób), a po 1981 — ponad 50% (mimo spadku liczbowego do 1087 tys. osób), potwierdzając jej charakter jako partii władzy.
PZPR przejęła programy polityczne i gospodarcze PPR — dążyła do przekształcenia ustroju politycznego, gospodarki i instytucji społecznych Polski wg rozwiązań wprowadzonych w ZSRR poprzez: stosowanie terroru jako podstawowej metody rządzenia (
Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego), likwidację własności prywatnej w gospodarce (
kolektywizacja rolnictwa, przejęcie przez administrację państwową wszystkich przedsiębiorstw prywatnych), rozbudowę systemu biurokratycznych instytucji państwowych i organizacji społeczno-politycznych ściśle podporządkowanych partii komunistycznej (zasada tzw. transmisji polityki partii do wszystkich środowisk), połączonej z likwidacją organizacji niezależnych, samorządu terytorialnego i zawodowych, szybką rozbudową przemysłu, głównie ciężkiego, nastawionego w znacznej mierze na produkcję zbrojeniową, indoktrynację ideologiczną społeczeństwa, przede wszystkim młodzieży, wprowadzenie doktryny
realizmu socjalistycznego w kulturze, podporządkowanie państwu Kościołów i innych związków wyznaniowych. Po śmierci J. Stalina (1953) w warunkach stopniowego rozkładu systemu stalinowskiego i narastającego buntu wielu środowisk społecznych (
poznański czerwiec 1956) w PZPR, szczególnie po XX Zjeździe KPZR i śmierci Bieruta (III 1956), ujawniły się podziały w kierownictwie partii (tzw.
natolińczycy i
puławianie), a działacze PZPR niższego szczebla uczestniczyli w żywiołowych inicjatywach społecznych, m.in. w organizowaniu rad robotniczych. W X 1956 nastąpił zwrot polityczny wymuszony i poparty przez większość społeczeństwa (
październikowe przesilenie polityczne 1956), który utrwalił ograniczoną demokratyzację systemu sprawowania władzy państwowej i zmiany w polityce gospodarczej. W PZPR, po krótkim okresie nie w pełni kontrolowanego przez władze PZPR życia wewnątrzpartyjnego, Gomułka powstrzymał zmiany; początkowo zachowywał pozycję arbitra wobec rywalizujących grup: tzw. rewizjonistów dążących do kontynuacji ograniczonych reform i tzw. dogmatyków będących rzecznikami faktycznego zachowania istniejącego systemu politycznego i gospodarczego; od połowy 1957 rozpoczął stopniowe rugowanie tzw. rewizjonistów z kierownictwa partii. Jednocześnie likwidowano nie podporządkowane PZPR organizacje (
Klub Krzywego Koła), ograniczano zakres swobód politycznych — krytyka wewnątrzpartyjna i protesty społeczne były traktowane jako działalność antypaństwowa (
List 34); cofnięto część zmian wprowadzonych 1956, m.in. w zarządzaniu gospodarką i polityce inwestycyjnej. W latach 60. zwiększyły się wpływy nowych działaczy: grupy tzw. partyzantów (M. Moczar) oraz grupy tzw. dobrych gospodarzy (E. Gierek), czyli lokalnych działaczy PZPR, budujących na gospodarczym znaczeniu regionów swoją pozycję polityczną; podejmowali oni próby przejęcia władzy, wykorzystując demonstracje studentów III 1968 (
marzec 1968 w Polsce). Zmiana kierownictwa PZPR nastąpiła podczas masowych strajków i demonstracji robotników (
grudniowy bunt robotniczy 1970 w Polsce); w jej wyniku 1971 wysunięto program modernizacji technicznej i technologicznej gospodarki i podniesienia poziomu konsumpcji, oparty na kredytach zagranicznych, ale bez usprawnienia systemu zarządzania. W PZPR dokonano zasadniczych zmian w składzie władz (przewagę zdobyli działacze wywodzący się z młodszego pokolenia), rozbudowywano system nomenklatury i coraz bardziej podporządkowywano PZPR władze państwowe (m.in. I sekretarzy odpowiednich komitetów powoływano na przewodniczących rad narodowych). Po 1975 wysunięto tezę o kształtowaniu się tzw. rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego (zmniejszenie się podstawowych różnic społecznych i ujednolicenie świadomości — tzw. jedność moralno-polityczna narodu). W warunkach narastającego kryzysu gospodarczego (od 1979 spadek dochodu narodowego) i sprzeciwu społecznego (
czerwcowy protest robotniczy 1976 w Polsce) oraz rozwoju ugrupowań opozycyjnych (
Komitet Obrony Robotników,
Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela) prowadzono tzw. propagandę sukcesu. Masowe strajki (VI–IX 1980) i powstanie
Solidarności spowodowały kolejną zmianę składu kierownictwa i próbę zachowania monopolistycznej pozycji PZPR, sformułowano program ograniczonej modernizacji systemu politycznego i reformy gospodarczych (tzw. socjalistycznej odnowy). W PZPR narastały spory i walka różnych grup, m.in. zwolenników zaostrzenia dyktatury i zdławienia oporu społecznego przemocą (tzw. beton) oraz rzeczników przemian we wszystkich dziedzinach życia społecznego (orientacja tzw. liberałów). W X–XI 1981 władze PZPR podjęły otwartą walkę z Solidarnością, a w okresie stanu wojennego, wykorzystując wojsko, milicję (ZOMO), spacyfikowały opór społeczeństwa. Jednocześnie partia przeszła wewnętrzne załamanie i straciła wpływy w wielu środowiskach. W następnych latach, w warunkach trwającego kryzysu, kolejne próby reform politycznych i gospodarczych w państwie nie przyniosły powodzenia. W PZPR stopniowo rosły wpływy zwolenników dokonania zasadniczych zmian w programie i polityce partii oraz porozumienia ze środowiskami opozycyjnymi; 1988–89 wysunięto koncepcję
Okrągłego Stołu i zawarto porozumienie z reprezentantami Solidarności. Po przegranych wyborach VI 1989 PZPR utraciła monopolistyczną pozycję i oddała władzę; przestała mieć charakter partii państwowej. Władze partii doprowadziły do jej samorozwiązania (29 I 1990); większość delegatów ostatniego zjazdu utworzyła 2 partie:
Socjaldemokrację Rzeczypospolitej Polskiej oraz Unię Socjaldemokratyczną.
