działała w Królestwie Pol.; jednocześnie powstał Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich. Przyjęty przez zjazd Szkic programu PPS głosił, że warunkiem realizacji programu socjalist. na ziemiach pol. jest odzyskanie przez Polskę niepodległości. PPS była partią wielonurtową, skupiającą działaczy o różnych poglądach i pochodzących z różnych środowisk społ., niejednolicie interpretujących zasady socjalist. myśli społ. i polit., o zróżnicowanym stosunku do kwestii rewolucji socjalist., dyktatury proletariatu, roli walki klas i klasy robotniczej w życiu społ.; mimo znacznych różnic dzielących najwybitniejszych teoretyków związanych z PPS (E. Abramowskiego, F. Perla, S. Mendelsona, K. Kelles-Krauza, M. Niedziałkowskiego, N. Barlickiego, A. Próchnika, M. Horwitza) do 1944 ideologia PPS pozostawała w gł. nurcie myśli socjaldemokr.; grupy odrzucające podstawowe zasady programowe opuszczały organizację (pierwszym ważnym rozłamem było odejście grupy działaczy z R. Luksemburg i J. Marchlewskim, którzy odrzuciwszy program zjazdu paryskiego 1893 utworzyli Socjaldemokrację Królestwa Polskiego). Od pocz. 1893 powstawały komórki organizacyjne PPS w kraju, do 1905 partia pozostawała organizacją kadrową wykorzystującą prasę konspiracyjną, druki ulotne i bezpośrednią agitację do propagowania haseł walki o niepodległość i reform socjalnych oraz wspierającą strajki ekonomiczne. Po 1900 rozpoczęto tworzenie Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej. PPS współpracowała z Polską Partią Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD) oraz Polską Partią Socjalistyczną Zaboru Pruskiego; należała do II Międzynarodówki. W okresie rewolucji 1905–07 była jedną z najważniejszych sił polit., kierowała strajkami, organizowała związki zaw., reprezentowała robotników wobec władz i przedstawicieli innych grup społ., przeprowadzała akcje zbrojne przeciwko ros. władzom państw. (
krwawa środa) i przeciwko pol. przeciwnikom polit. (gł. endecji); przekształciła się w partię masową (pod koniec 1906 liczyła ok. 55 tys. czł. we wszystkich regionach Królestwa Pol.). W okresie narastania i po wybuchu rewolucji 1905–07 w PPS rywalizowały grupy: tzw. starych (J. Piłsudski, W. Jodko-Narkiewicz, L. Wasilewski, B. Jędrzejowski, Perl), będących rzecznikami podporządkowania walki o przebudowę społ. celom nar. (niepodległości), i tzw. młodych (Horwitz, Kelles-Krauz, F. Sachs), głoszących równorzędność celów socjalnych i nar. oraz potrzebę współdziałania pol. i ros. ruchu rewolucyjnego w celu obalenia caratu. Konflikt doprowadził do podziału PPS na
Polską Partię Socjalistyczną-Lewicę („młodzi”) oraz
Polską Partię Socjalistyczną-Frakcję Rewolucyjną („starzy”), dokonanego podczas zjazdu partii XI 1906. Upadek rewolucji 1905–07 spowodował kryzys PPS-Lewicy (działalność niemal zamarła) i PPS-Frakcji Rewolucyjnej, która od 1909 powróciła do nazwy PPS (większość działaczy przeniosła się do Galicji i tworzyła organizacje paramilitarne); skoncentrowanie się kierownictwa PPS na działalności niepodległościowej (Piłsudski, W. Sławek, A. Prystor) wywołało sprzeciw grupy działaczy dążących do zachowania socjalist. charakteru partii (Perl, T. Arciszewski) i przejściowy rozłam na PPS i PPS-Opozycję (1912–14). W okresie I wojny świat. nastąpiła odbudowa wpływów PPS w Królestwie Pol.; niepodległościowy i demokr. program poparły klasa robotnicza oraz grupy inteligencji i ludności wiejskiej (robotników rolnych); partia stała się jedną z największych organizacji polit. tzw. obozu niepodległościowego (Centralny Kom. Niepodległościowy), jej członkowie stanowili znaczny odsetek członków
Polskiej Organizacji Wojskowej. PPS brała udział w odbudowie niepodległego państwa pol., Pogotowie Bojowe PPS uczestniczyło w rozbrajaniu Niemców, partia współtworzyła pierwsze rządy Rzeczypospolitej (I. Daszyńskiego i J. Moraczewskiego) oraz Rady Delegatów Robotniczych (uznawała je za pomocniczy organ samorządowy). W IV 1919 PPS, PPSD i PPS zaboru pruskiego zjednoczyły się w jedną partię; PPS w programie deklarowała wolę obrony niepodległości, głosiła konieczność wprowadzenia w Polsce 1-izbowego ustroju parlamentarnego, rozbudowę samorządu lokalnego i zaw., gwarancji wolności i praw obywatelskich, rozdzielenia Kościołów (związków wyznaniowych) i państwa, zapewnienia mniejszościom nar. autonomii terytorialnej i kulturowej; broniła prawa pracowników najemnych do 8-godzinnego dnia pracy, urlopów wypoczynkowych i ubezpieczeń społ., domagała się częściowej nacjonalizacji przemysłu i reformy rolnej. PPS popierała politykę Naczelnika Państwa i stanowiła jeden z najsilniejszych elementów obozu belwederskiego, była rzeczniczką programu federacyjnego (związku państw Europy Środkowej przeciwstawiającego się Rosji i Niemcom, ułatwiającego porozumienie w przypadku konfliktów).
W 1918–30 gł. przeciwnicy PPS to endecja i ruch komunist. (dążący do przechwycenia bazy społ. i przejmujący radykalną lewicę partyjną, m.in. 1919 PPS-Opozycję, później grupy J. Czeszejki-Sochackiego, S. Łańcuckiego, C. Porankiewicza); od 1921 PPS była w opozycji, 1923 zwalczała rząd Chjeno-Piasta, później popierała rządy: gen. W. Sikorskiego, W. Grabskiego i A. Skrzyńskiego; 1926 poparła czynnie przewrót majowy (uznała, że przejęcie władzy przez Piłsudskiego pozwoli ograniczyć wpływy prawicy w życiu polit.), jednak antydemokr. posunięcia nowych władz oraz rozłam dokonany 1928 przez grupę zwolenników Piłsudskiego (
Polska Partia Socjalistyczna dawna Frakcja Rewolucyjna) spowodowały przejście partii do opozycji; 1929–30 współorganizowała
Centrolew. Represje władz państw. wobec działaczy PPS (skazanie w procesie brzeskim: N. Barlickiego, A. Ciołkosza, S. Dubois, H. Liebermana, M. Mastka i A. Pragiera) oraz zmniejszenie aktywności polit. środowisk robotniczych i inteligenckich w okresie wielkiego kryzysu gosp. spowodowały załamanie siły PPS (1933 liczyła zaledwie 15 tys. czł.) oraz radykalizację części jej kierownictwa (Barlickiego, B. Drobnera, Dubois, A. Próchnika) i członków partii. W 1935–36 część organizacji okręgowych współpracowała z komunistami, zawarto tzw. pakt o nieagresji; 1936 władze PPS odrzuciły komunist. koncepcję jednolitego frontu i podejmowały próby współdziałania z ruchem lud.; od 1931 PPS nie uczestniczyła w wyborach parlamentarnych, skoncentrowała się na rozbudowie podporządkowanych jej organizacji społ., kult. i zawodowych. W programie przyjętym 1937 na kongresie radom. PPS deklarowała walkę o Pol. Rep. Socjalist., w której nastąpi uspołecznienie wielkiej własności, wprowadzenie gospodarki planowej a rząd robotniczo-chłopski będzie kontrolowany przez społeczeństwo; najważniejszym bieżącym celem PPS było obalenie władzy sanacji.
Najwyższym organem władzy PPS był kongres, który wyłaniał Radę Nacz. oraz kierujący działalnością bieżącą partii CKW; istotny wpływ na działalność PPS miał klub parlamentarny — Związek Parlamentarny Pol. Socjalistów; PPS początkowo (w pierwszych latach II RP) liczyła kilkadziesiąt tys. członków, później ich liczba stopniowo spadała; 1919–31 PPS w wyborach parlamentarnych zdobywała po kilkadziesiąt mandatów (1928 ok. 1,5 mln głosów, 63 mandaty poselskie). Pod patronatem PPS działały:
Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego, klasowe związki zaw.,
Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego,
Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej,
Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa. Główni działacze w okresie II RP: Daszyński, J. Kwapiński, Lieberman, Moraczewski, Niedziałkowski, Perl, Pragier, Pużak, Z. Zaremba; gł. organy prasowe: „Robotnik”, „Naprzód”, „Dziennik Ludowy”, „Gazeta Robotnicza”, „Przedświt”. W okresie II wojny światowej PPS została formalnie rozwiązana, część kierownictwa partii powołała
Polską Partię Socjalistyczną-Wolność, Równość, Niepodległość (PPS-WRN); lewica utworzyła organizację
Polscy Socjaliści, 1943 przekształconą w
Robotniczą Partię Polskich Socjalistów; na uchodźstwie we Francji, później w Wielkiej Brytanii podjął działalność Kom. Zagr. PPS (Ciołkosz, Kwapiński, Lieberman, Pragier, Stańczyk). PPS-WRN wchodziła w skład koalicji popierającej rząd RP na uchodźstwie oraz instytucje Pol. Państwa Podziemnego; V 1944 WRN formalnie powróciła do nazwy PPS, na terenach wyzwolonych spod okupacji niem. podjęła próbę jawnej działalności; po jej uniemożliwieniu przez władze państw. część działaczy pozostała w konspiracji i utrzymywała łączność z Kom. Zagr. PPS; 1946–48 wielu czł. PPS-WRN opuściło kraj lub zostało aresztowanych i skazanych w procesach politycznych. Działacze socjalist. współpracujący z PPR i popierający PKWN utworzyli IX 1944 Odrodzoną PPS, do której jesienią przystąpiła część działaczy PPS-WRN; czł. partii wchodzili w skład KRN, PKWN, Rządu Tymczasowego RP oraz Tymczasowego Rządu Jedności Nar.; 1944 PPS liczyła kilka tys. członków, w poł. 1947 ponad 600 tys.; trwały spory o program i politykę partii (koncepcję gospodarki trójsektorowej i humanizmu socjalist.), zachowanie jej samodzielności; zwycięstwo grupy zwolenników ścisłej współpracy z PPR (J. Cyrankiewicz) oraz usunięcie przeciwników podporządkowania PPR (ponad 200 tys. czł.) doprowadziło XII 1948 do połączenia obu partii na warunkach PPR. Na uchodźstwie kontynuował pracę Centralny Kom. Zagr. PPS (PPS na uchodźstwie); XI 1987 wznowiono działalność PPS w kraju; po kolejnych rozłamach (1988–90) większość partii socjalist. w kraju i na uchodźstwie (m.in. z wyjątkiem Odrodzonej PPS E. Osóbki-Morawskiego) 1990 połączyła się (honorowa przewodnicząca L. Ciołkoszowa, przewodniczący Rady Nacz. J.J. Lipski, po jego śmierci P. Ikonowicz); 1993–94 wchodziła w skład
Sojuszu Lewicy Demokratycznej (część działaczy z Ciołkoszową i G. Ilką podjęła samodzielną dzialalność); 1995 na czele Rady Nacz. J. Mulak; 1993–97 w ramach klubu parlamentarego SLD, PPS tworzyło Koło Parlamentarne PPS
