opozycja polityczna w Polsce
 
Encyklopedia PWN
opozycja polityczna w Polsce 1945–89,
partie polityczne, organizacje, grupy i środowiska społeczne dążące do obalenia lub zreformowania niedemokratycznego systemu władzy utworzonego przez partię komunistyczną w Polsce oraz formułujące programy zasadniczych przemian politycznych, gospodarczych i społecznych;
zwalczana przez władze państwowe wszelkimi środkami (do 1956 masowy terror i pokazowe procesy polityczne, później zabójstwa, pobicia, aresztowania i procesy członków ugrupowań opozycyjnych), od 1975–76 stopniowo ograniczanymi (1980–81 okresowo prawie całkowicie zaniechanymi). W 1945 wobec niepowodzenia prób przeciwstawienia się przez instytucje Polskiego Państwa Podziemnego przejęciu władzy przez komunistów, część polityków dotychczas związanych z władzami RP na uchodźstwie (m.in. S. Mikołajczyk) zawarła kompromis z PPR i współpracującymi z nią partiami politycznymi (PPS, SL, SD); VI 1945 współtworzyła Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) i uzyskała możliwość ograniczonego, opozycyjnego, legalnego działania, faktycznie narażonego na terror Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. W VIII 1945 utworzono Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL), jawną działalność wznowiło Stronnictwo Pracy (SP); powstały środowiska katol. działaczy świeckich, związanych z krak. „Tygodnikiem Powszechnym” i  „Tygodnikiem Warszawskim”; dominacji PPR przeciwstawiały się grupy w stronnictwach oficjalnie współdziałających z partią komunistyczną; próby utworzenia Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej (przez działaczy PPS-WRN) i SN zostały uniemożliwione przez władze państwowe. Przeciwko władzy komunistów występowały również pozostające w konspiracji partie i ugrupowania polityczne stanowiące część podziemia niepodległościowego w Polsce, które 1946 utworzyły Komitet Porozumiewawczy Organizacji Polski Podziemnej (KPOPP), m.in.: WiN, Niezależna Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Demokratyczne, Stronnictwo Niezawisłości Narodowej i SN. Działalność opozycyjną w kraju wspierały władze RP, partie polityczne i środowiska na uchodźstwie. W 1947–48 ugrupowania opozycyjne i grupy w PPS, SL i SD, po umocnieniu władzy PPR (sfałszowanie wyników referendum VI 1946, a następnie wyborów do sejmu I 1947), zostały rozbite przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego lub podporządkowane komunistom; wielu działaczy politycznych skazano w pokazowych procesach politycznych (procesy polityczne w Polsce 1944–89) lub zmuszono do ucieczki z kraju (Mikołajczyk, K. Popiel, S. Korboński). W okresie październikowego przesilenia politycznego 1956 w Polsce podjęto próby tworzenia partii i grup politycznych formułujących różnorodne programy nawiązujące do tradycji ruchu ludowego, socjalistycznego, chrześcijańsko-demokratycznego, narodowo-demokratycznego i niepodległościowego (tajny Nurt Niepodległościowy); w PZPR wyłoniły się grupy (tzw. rewizjonistów) wysuwające postulaty modernizacji ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego kraju; powstał ruch klubów politycznych (Klub Krzywego Koła, Kluby Inteligencji Katolickiej, kluby młodej inteligencji). Zwalczane przez kierownictwo PZPR, stopniowo przekształcały się w zalążek środowisk opozycyjnych, szczególnie wśród studentów (tzw. komandosi), wspierany przez kontestujących intelektualistów (List 34). Jednocześnie 1965–66 w okresie obchodów Milenium (tysiąclecia chrześcijaństwa w Polsce i państwa polskiego) powstawały grupy o orientacji niepodległościowej (Ruch). Po marcu 1968 w Polsce i działaniach głównie propagandowych grup opozycyjnych zostały one rozbite przez represje, a ich członkowie skazani w procesach politycznych. W 1975–76 protestom Episkopatu Polski i intelektualistów (List 59) przeciwko zmianom w konstytucji PRL oraz narastaniu napięć społecznych (czerwcowy protest robotniczy 1976) towarzyszył rozwój ugrupowań opozycyjnych; 1975 podjęło działalność zakonspirowane Polskie Porozumienie Niepodległościowe (PPN); 1976 powstał Komitet Obrony Robotników (KOR), organizujący pomoc materialną i prawną dla osób represjonowanych (1977 przekształcony w Komitet Samoobrony Społecznej „KOR”); 1977 założono Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO). W 1977–80 powstawały ugrupowania społeczne i polityczne odwołujące się do zasad katolicyzmu społecznego, m.in. Ruch Młodej Polski, i tradycji niepodległościowej, IX 1979 utworzono Konfederację Polski Niepodległej (KPN). Powoływano zalążki organizacji środowiskowych, m.in. Studenckie Komitety Solidarności (SKS), Wolne Związki Zawodowe (WZZ), Komitety Samoobrony Chłopskiej. Organizowano także ruch oświatowy i naukowy (kultura alternatywna), 1977 powstał Latający Uniwersytet, 1978 przekształcony w Towarzystwo Kursów Naukowych, 1978 powołano Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość”; tworzono podziemne wydawnictwa i czasopisma (drugi obieg wydawniczy). W 1980–81 większość organizacji i grup zakończyła działalność, ich członkowie stali się współorganizatorami wielomilionowego antytotalitarnego ruchu społeczno-politycznego Solidarność; w jego ramach, po wprowadzeniu stanu wojennego (XII 1981), w podziemiu odbudowano struktury związku zawodowego oraz tworzono ugrupowania i środowiska różnorodnych orientacji ideowych i politycznych; jednocześnie wykorzystywano możliwości jawnego działania, m.in. przez uzyskanie pomocy Kościoła katolickiego. W 1987–88 podjęły działalność, m.in.: Polska Partia Socjalistyczna (PPS), Klub Myśli Politycznej „Dziekania”, Kongres Liberałów, Ruch Polityki Realnej, Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). W XII 1988 ukonstytuował się Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” L. Wałęsie. W 1989 po kompromisie politycznym Okrągłego Stołu (zaakceptowanym przez większość polityków) i zwycięstwie Solidarności w wyborach parlamentarnych nastąpiło ostateczne załamanie monopolu władzy PZPR i powstał pluralistyczny system polityczny.
Bibliografia
A. FRISZKE Opozycja polityczna w PRL 1945–1980, Londyn 1993.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia