Geneza socjaldemokracji i jej nazwa wiążą się z powstaniem
Socjaldemokratycznej Partii Robotników, zał. 1869 w Niemczech; po raz pierwszy użyto wtedy określenia socjaldemokracja Przymiotnik socjaldemokr. (niekiedy socjalist.) występował w większości nazw powstających wówczas partii; zrzeszającą je od 1889
Międzynarodówkę II określa się jako międzynar. organizację partii socjaldemokr.; największą partią II Międzynarodówki była
Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD), której przywódcy odgrywali najwybitniejszą rolę, a program stał się wzorem dla wielu partii w innych krajach (np. skand.); ob. partie socjaldemokr. są skupione w
Międzynarodówce Socjalistycznej; największymi eur. partiami socjaldemokr. są: bryt.
Partia Pracy, SPD,
Socjaldemokratyczna Partia Austrii,
Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza,
Norweska Partia Pracy,
Socjaldemokracja Danii, fr.
Partia Socjalistyczna,
Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza, portugalska
Partia Socjalistyczna. Ugrupowania socjaldemokr. istnieją też w wielu państwach Ameryki Łac., Azji oraz w Australii i Nowej Zelandii. W Polsce za socjalist. lub socjaldemokr. uważają się:
Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej,
Unia Pracy,
Polska Partia Socjalistyczna. Przywódcy współczesnej socjaldemokracji: W. Brandt, B. Kreisky, F. Mitterand, F. González, O. Palme, M. Soares, T. Blair, G. Schröder.
Początkowo programy partii socjaldemokr. odwoływały się do teorii K. Marksa i F. Engelsa, głosząc koncepcję nowego ustroju społ., opartego na własności publicznej i planowaniu, utworzonego w wyniku różnie pojmowanej rewolucji. Na pocz. XX w. wyodrębniły się w ruchu socjaldemokr. 3 nurty: rewizjonistyczny (
rewizjonizm) z E. Bernsteinem na czele, który rezygnował z rewolucji jako metody zmiany ustroju, na rzecz ewolucji i powolnych zmian systemowych, reform (
reformizm); lewicowy, którego gł. teoretykiem była R. Luksemburg, głoszący koncepcję załamania się kapitalizmu i konieczności rewolucji; ortodoksyjny (centrowy), reprezentowany przez K. Kautsky’ego, interpretujący rewolucję nie jako gwałtowne przejęcie władzy polit., lecz proces społ. przeobrażania systemu. Podział ten znalazł odzwierciedlenie w programach partii należących do II Międzynarodówki. Za najbardziej ortodoksyjną (i centrową) uchodziła Socjaldemokr. Partia Austrii, opierająca się na
austromarksizmie, którego gł. teoretykami byli: M. Adler, O. Bauer i R. Hilferding. Na lewym skrzydle II Międzynarodówki znalazła się ros. partia socjaldemokr., podobnie jak
Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. Po rozłamie w ros. socjaldemokracji na bolszewików i mienszewików pierwsi reprezentowali skrajnie rewolucyjne (czasem określane jako jakobińskie) skrzydło II Międzynarodówki, drudzy — jej centrum. Po I wojnie świat. ukształtowały się 2 zwalczające się odłamy — komuniści, zorganizowani w
Międzynarodówce Komunistycznej, oraz socjaliści (socjaldemokraci), zrzeszeni w
Socjalistycznej Międzynarodówce Robotniczej. Tylko kilka lat działała centrowa tzw. Międzynarodówka 2 1/2. Marginalną rolę odgrywa
Międzynarodówka IV. Komuniści opowiadali się za dyktaturą proletariatu sprawowaną przez partię komunist. i socjalizmem opartym na systemie rad (w praktyce — autorytarnym, a w latach stalinizmu — totalitarnym); zarzucali oni tradycyjnym partiom socjaldemokr.
oportunizm i zdradę, J. Stalin zaś oskarżał je o „socjalfaszyzm”. Socjaliści opowiadali się za socjalizmem demokr., wykluczając przemoc rewolucyjną ze środków, za pomocą których chcieli tworzyć nowy ustrój. Taki podział dokonał się również w Polsce, gdzie działały: słaba liczebnie, nielegalna
Komunistyczna Partia Polski (KPP) i znacznie bardziej wpływowa PPS oraz żydowska socjalist. partia robotnicza
Bund. Dla komunistów ojczyzną międzynar. proletariatu był ZSRR, a dla socjalistów istniejący tam ustrój społ. był zaprzeczeniem socjalizmu. Pośrednie stanowisko zajęła w latach 20. XX w. Socjaldemokr. Partia Austrii, opowiadająca się (program uchwalony 1926 w Linzu) za metodami rewolucyjnymi w obronie demokracji zagrożonej przez imperializm i faszyzm. Teoretycy austromarksizmu również negowali socjalist. charakter ustroju w ZSRR. Twierdzili jednak, iż forsowna industrializacja tworzy nowoczesny przemysł, wraz z nim powoduje powstanie nowoczesnej klasy robotniczej, która wymusi na władzy wolność i demokrację, otwierając drogę do demokr. socjalizmu. W programach partii socjaldemokr. aż do lat 50. i 60. przeważało dążenie do znacznego upaństwowienia środków produkcji oraz adm. planowania. Również koncepcje alternatywne, opowiadające się za wielosektorową gospodarką i próbami pogodzenia mechanizmów rynkowych z planowaniem oraz partycypacją pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami, miały swoich teoretyków i licznych zwolenników. W latach 30. tematem dyskusji był socjalizm rynkowy, którego najbardziej dojrzałą koncepcję teoret. przedstawił O. Lange. Równocześnie jednak eur. partie socjaldemokr., łącznie z bryt. Partią Pracy (w której wpływy marksizmu nigdy nie były silne), coraz wyraźniej opierały swe programy na keynesowskiej ekonomii i polityce ekon. zmierzającej do pełnego zatrudnienia i
państwa dobrobytu (państwa opiekuńczego). Oznaczało to porzucenie socjalizmu jako celu dążeń socjaldemokracji, a zwłaszcza rezygnację z hasła upaństwowienia własności. Celem stało się reformowanie kapitalizmu w kierunku zapewnienia każdemu prawa do pracy, wyrównywania szans w dostępie do oświaty, kultury, służby zdrowia, większej równości dochodów. Jednocześnie partie te przestały uważać się tylko (lub gł.) za partie klasowe (klasy robotniczej), starając się reprezentować interesy większości społeczeństwa. Na tych założeniach został oparty przyjęty 1959 w Bad Godesberg program SPD, który jest uważany za cezurę w ewolucji programowej socjaldemokracji (także Międzynarodówki Socjalist.) od socjalizmu do zreformowanego (uspołecznionego) kapitalizmu. Najdalej w tym kierunku zdołały pójść partie socjaldemokr. krajów skand.; jako partie rządzące doprowadziły one do takich przeobrażeń w gospodarce i życiu społ., że często określa się ustrój tych krajów jako socjalist. lub na poły socjalistyczny. W ciągu kilku dziesięcioleci utrzymywały one bezrobocie na minim. poziomie (np. w Szwecji przed 1990 ok. 2%), zapewniały bezpłatne świadczenia zdrowotne i bezpłatną oświatę na wszystkich szczeblach oraz bardzo wysoki i powszechny poziom zabezpieczenia emerytalnego. Zachowały jednak, jako podstawę systemu ekon., mechanizm rynkowy i prywatną własność, ograniczając ją w taki sposób, by korzystanie z niej pozwalało na łączenie korzyści osobistych właściciela (dążenie do maksymalizacji zysku) z potrzebami dobrobytu społ. (nazywano to procesem stopniowego uspołeczniania własności). Za najbardziej rozwinięty wśród krajów skand. uchodzi tzw. model szwedzki. Na podobnych zasadach został stworzony tzw. partnerski system austr. i pokrewny mu zachodnioniem. model
społecznej gospodarki rynkowej. Wszystkie te systemy, a zwłaszcza skand., opierają się na umowie między reprezentantami gł. partnerów społ.: pracowników, pracodawców i władzy państwowej. Określa się je często mianem modelu liberalno-korporacyjnego lub neokorporacyjnego (
neokorporacjonizm). W 1993 w Europie Zachodniej powstała Partia Eur. Socjalistów opowiadająca się za uzupełnieniem mechanizmu wolnego rynku działaniem państwa. Również w kilku krajach pozaeur. partie socjaldemokr. (zwłaszcza w Australii, Nowej Zelandii i Izraelu) odgrywały znaczną rolę w procesie reformowania kapitalizmu. W USA ruch socjalist. był słaby, jednakże program Partii Demokr. zawiera pewne elementy socjaldemokratyczne.
W latach 80. i 1. poł. lat 90. XX w. zachodnioeur. partie socjaldemokr. przeżywały poważny kryzys związany z ofensywą
neoliberalizmu (M. Thatcher, R. Reagan), upadkiem
realnego socjalizmu w krajach bloku sow. oraz kryzysem państwa opiekuńczego wywołanym gł. znacznym spadkiem stopy wzrostu gospodarczego. Wśród przyczyn wymienia się również starzenie się społeczeństwa, a wraz z tym szybki wzrost liczby emerytów i rencistów, co prowadzi do coraz większego obciążenia budżetu państwa, biurokratyzację struktur państw. i nadmierny rozrost sektora państwowego. Do kryzysu partii socjaldemokr. przyczyniła się zmieniona struktura społ. — kurczenie się warstwy przem. robotników, stanowiących tradycyjnie bazę społ. socjaldemokracji, oraz rozwój klasy średniej, protestującej przeciwko wysokim podatkom. Zmiany te spowodowały wzmocnienie indywidualizmu kosztem solidarności. Socjaldemokracja rządziła lub współrządziła w niewielu krajach. Wskutek wysokiego stałego bezrobocia, ubóstwa i nierówności społ. nastąpiło w 2. poł. lat 90. ożywienie ruchów społ. oraz socjaldemokracji Do ożywienia socjaldemokracji przyczyniła się również nowa koncepcja programowa Blaira, zw. nową trzecią drogą, a oznaczająca gł. ograniczenie
etatyzmu dawnych partii socjaldemokratycznych. W końcowych latach XX w. partie socjaldemokracji rządziły lub współrządziły w 13 krajach UE. Ich rządy słabo jednak radziły sobie z narastającymi problemami społ. i zaczęły po kolei tracić władzę.
Na pocz. XXI w. socjaldemokracja sprawowała władzę jedynie w kilku krajach, m.in. w Niemczech, Szwecji, Wielkiej Brytanii. W Europie Środkowej upadek realnego socjalizmu oznaczał początkowo zwycięstwo nowych partii liberalno-prawicowych. „Skok” do wolnego rynku okazał się jednak społecznie bardzo kosztowny, co wywołało zwrot w kierunku lewicy. Rzadko wyrażało się to w odrodzeniu dawnych partii socjaldemokratycznych. Częściej był to powrót na scenę polit. formacji określanych jako postkomunist. (dawnych partii komunist., występujących jako partie socjaldemokr.), czyli partii o zmienionym programie lub mocno zreorganizowanych, opierających się na starym aktywie oraz zachowanej infrastrukturze. Pierwsze, np. PPS i UP w Polsce, nie stały się liczącą się siłą polit. (wyjątek stanowi rządząca od 1998 Czeska Partia Socjaldemokr.). Drugie, na ogół przed wyborami, głosiły hasła socjaldemokr., a po zdobyciu władzy kontynuowały neoliberalną politykę makroekon., choć często idącą w parze ze wzrostem biurokratyzmu, korupcji i klientelizmu na wszystkich szczeblach władzy.
