Ideologie XX wieku
 
Ideologie XX wieku
Rodowód pojęcia „ideologia” (z języka greckiego: idéa — wyobrażenie, lógos — słowo, zdolność myślenia, nauka) jest oświeceniowy, wówczas odnosiło się ono — zgodnie ze źródłosłowem — do projektowanej nauki o ideach. Kiedy dzisiaj mówimy o ideologii, najczęściej mamy na myśli właściwy pewnej zbiorowości społecznej światopogląd oraz system kategorii i praw ogólnych, umożliwiające opis i wartościowanie świata społecznego lub jego fragmentu, którym towarzyszy sformułowany explicite program działania w celu zoptymalizowania relacji międzyludzkich.
Poza tak zarysowanym ujęciem strukturalnym możliwe są definicje ideologii akcentujące bądź to ich genezę (wskazuje się wówczas na społeczne uwarunkowania ich powstania), bądź też dominujące funkcje społeczne („Ideologie to systemy poglądów na świat służących interesom pewnej zbiorowości społecznej i które pełnią wobec członków społeczeństwa funkcje mobilizacyjne i integracyjne”).
Użycie słowa „ideologia” ma sens tylko w odniesieniu do społeczeństw nowoczesnych, pluralistycznych i do pewnego stopnia zdemokratyzowanych. Zakres roszczeń do prawomocności poszczególnych ideologii nie jest jednakowy, w skrajnym przypadku ideologia dąży do opisu i wyjaśnienia wszystkich zjawisk społecznych. Tak rozumiane ideologie z założenia nie są elitarne, lecz masowe, są bowiem zorientowane na maksymalizację liczby zwolenników.
Ideologie zapożyczają schematy myślowe z koncepcji filozoficznych, ekonomicznych, prawnych czy religijnych; nie w każdej udział poszczególnych komponentów jest jednakowy, stąd możliwa jest formalna typologia ideologii.
Aczkolwiek większość najważniejszych ideologii XX wieku wywodzi się z koncepcji XIX-wiecznych, należy pamiętać, że pomimo zbieżności terminologicznej nie są one ze sobą tożsame, zmienił się bowiem społeczno-cywilizacyjny oraz historyczny kontekst ich funkcjonowania. Przykładowo — nikt dziś poważnie nie traktuje np. postulatu politycznego równouprawnienia kobiet jako jednego z wyróżników ideologii liberalnej. Dla każdej ideologii można także nakreślić jej własną „prehistorię”, obejmującą najważniejsze pytania i rozstrzygnięcia wcześniejszych systemów filozoficznych, poczynając od starożytnej Grecji.
Najważniejsze ideologie XX wieku to:
Celem tego artykułu jest zarysowanie bardzo ogólnej mapy ideologii XX wieku bez ich szczegółowej charakterystyki. Załączona bibliografia pozwoli dociekliwemu czytelnikowi na bardziej pogłębione zapoznanie się z poszczególnymi doktrynami.
1. Konserwatyzm
Ideologia konserwatywna zrodziła się na przełomie XVIII i XIX wieku jako sprzeciw wobec próby urzeczywistnienia ideałów oświeceniowych, jaką była rewolucja francuska. Za duchowego ojca europejskiego konserwatyzmu uważa się przede wszystkim E. Burke’a (1729–1797), rzadziej wskazuje się również na Monteskiusza (1689–1755), J. de Maistre’a (1753–1821) i A. de Tocqueville’a (1805–1859). Konserwatyzm może być rozumiany dwojako: negatywnie, czyli kontekstowo, lub pozytywnie. Ujęcie pierwsze zakłada, że konserwatyzm sprowadza się do postawy zachowawczej polegającej na afirmacji zastanego porządku społecznego i odrzucenia dążeń do jakichkolwiek jego bardziej lub mniej radykalnych modyfikacji, a zatem że istnieje tyle konserwatyzmów, ile sytuacji historycznych. W tym wypadku lepiej jest jednak mówić o tradycjonalizmie.
Ujęcie pozytywne przyjmuje, że można wyróżnić szereg stałych idei konserwatyzmu. Tak rozumiany konserwatyzm eksponuje zasadniczą rolę zwyczaju i precedensu w życiu społ., prymat tradycji i konkretu nad rozumem i abstrakcją, przekonanie o niemocy człowieka w zakresie kształtowania materii społ. będącej funkcją tzw. „praw naturalnych” (antyutopizm) oraz przekonanie, że natura ludzka jest skażona (antypelagianizm) i dlatego źródłem praw nie mogą być jednostki ludzkie, ale co najwyżej naród, a ponadto ludzie powinni podlegać licznym ograniczeniom ze strony państwa. Zdaniem konserwatystów ludzie z natury są nierówni, dlatego społeczeństwo jest i powinno być hierarchicznie zróżnicowane. Społeczeństwo bywa porównywane przez konserwatystów do organizmu, składa się bowiem z jednostek, ale jako takie jest od nich ważniejsze i nie da się do nich zredukować. Konserwatyści przyznają prymat tzw. „naturalnym” więziom międzyludzkim właściwym, ich zdaniem, przede wszystkim rodzinie i wspólnocie religijnej.
Pierwotnie konserwatyzm związany był z monarchizmem, dzisiaj ruchy monarchistyczne stanowią jego margines. Cechą wspólną wszelkich odłamów konserwatyzmu jest niechęć do szeroko rozumianej lewicy. Socjaliści i liberałowie krytykowani są przez konserwatystów głównie za skłonność do egalitaryzmu społecznego, przypisywanie zbyt dużej roli rozumowi w kształtowaniu porządku społecznego (utopizm) oraz za populistyczne hołdowanie masom społecznym i przyczynianie się do upadku dobrych obyczajów. Współczesny konserwatyzm pod wieloma względami różni się od klasycznego. Decyduje o tym selektywnie negatywny, a nie kompleksowo odrzucający stosunek do dziedzictwa rewolucji francuskiej i innych ruchów tego rodzaju oraz poszukiwanie punktów wspólnych z liberalizmem. Do tego ostatniego zbliża dzisiejszy konserwatyzm jego apologia zasad gospodarki kapitalistycznej (np. M. Thatcher, R. Reagan). Odrębnym zagadnieniem jest stosunek do tzw. katolickiej nauki społecznej. W XIX wieku istniały bardzo liczne zbieżności ideowe między oboma stanowiskami, dzisiaj, zwłaszcza po II Soborze Watykańskim wskazać można wyraźne i zasadnicze różnice programowe. Od końca lat siedemdziesiątych obserwować można renesans myśli konserwatywnej.
2. Liberalizm
Źródeł ideologii liberalnej poszukiwać należy zarówno na płaszczyźnie politycznej, jak i ekonomicznej. Do czynników pierwszego rodzaju należą przede wszystkim doświadczenia wojen religijnych, stąd fundamentalna dla tej ideologii koncepcja tolerancji pierwotnie odnosiła się wyłącznie do sfery religijnej, dopiero potem rozciągnięta została na inne elementy światopoglądu. Liberałowie postulowali wyłączanie kolejnych aspektów życia jednostki spod kontroli państwa, jednym z ostatnich kroków tego rodzaju było sformułowanie zasady wolności słowa i zgromadzeń. Drugim źródłem ideologii liberalnej jest gospodarka kapitalistyczna, której podstawowe zasady, takie jak minimalizowanie państwowego interwencjonizmu, stały się hasłami rodzącego się liberalizmu.
Źródeł ideologii liberalnej upatruje się zwykle w myśli J. Locke’a, J. S. Milla i A. Smitha, czasem wskazuje się też na etyczne i polityczne koncepcje I. Kanta.
Liberałowie, inaczej niż na przykład konserwatyści, wierzą, że człowiek jest z natury dobry, a wszelkie zło, jakie popełnia, wynika z wpływu złych instytucji, które wypaczają jego pierwotnie dobre skłonności. Konkurencyjne twierdzenie (Smith) głosi, ze wprawdzie człowiek jest z natury egoistą, ale społeczeństwo można tak zorganizować, żeby człowieczy egoizm był zaletą. Zdaniem liberałów człowiek jest istotą racjonalną, tzn. świadomie i metodycznie dąży do maksymalizacji korzyści przy minimalnych nakładach; zasadniczo wszyscy ludzie są obdarzeni rozumem. Społeczeństwo to „rzekome ciało złożone z indywidualnych osób” (Bentham), tzn. można je opisać jako prostą sumę jednostek, z których się składa. Jedynym faktycznie istniejącym podmiotem społecznym są jednostki. Społeczeństwo to perpetuum mobile: prawa rządzące życiem społecznym są pozaludzkie w tym sensie, że optymalny stan mechanizmów regulujących relacje, w jakie wchodzą ze sobą wolni obywatele, istnieje wówczas, gdy nikt z zewnątrz nie próbuje ich w żaden sposób regulować. W szczególności prawa rynku z zasady wymykają się wszelkim ludzkim próbom regulacji (teza o „niewidzialnej ręce rynku”). Wszyscy obywatele powinni mieć równe prawa, w szczególności wszyscy mają prawo do wolności osobistej, tj. do każdego zachowania, którego konsekwencją nie jest niczyja krzywda (Mill). Społeczeństwo jest wewnętrznie zróżnicowane, ponieważ z tych samych praw nie wszyscy potrafią uczynić jednakowy użytek. Dla skrajnych liberałów pojęcie dobra państwa nie istnieje, sens istnienia instytucji państwowych polega na służeniu interesom jednostek.
Ideologię liberalną cechuje wiara w postęp: historia jest procesem sensownym, tzn. możliwym do postrzegania w kategoriach aksjologicznych — jest stopniowym przyrostem dobra w świecie.
Krytyka klasycznego liberalizmu, jak również przemiany społeczno-ekonomiczne, jakie zaszły pomiędzy okresem formowania się doktryny a czasami nam współczesnymi, doprowadziły do tego, że ortodoksyjny liberalizm (por. np. M. Friedman) jest w dzisiejszym świecie czymś rzadkim, ideologia ta uległa daleko idącej transformacji, ewoluując w kierunku koncepcji o charakterze hybrydalnym: liberalizmu konserwatywnego czy liberalizmu socjalnego.
Pierwszy z nich reprezentuje np. F. von Hayek. Podważa on tradycyjnie przyjmowaną przez liberałów tezę mówiącą, że człowiek to racjonalnie działający podmiot społeczny (homo oeconomicus). Jego zdaniem człowiek w życiu codziennym posługuje się niewerbalizowalną, a więc przedracjonalną i niekoniecznie uświadamianą wiedzą o warunkach umożliwiających mu realizację celów. Rozumność ludzkiego umysłu to konsekwencja ewolucji rozumności instytucji społecznych. Normy społeczne wyznaczają warunki działań jednostek i są gwarancją sprawiedliwości bez konieczności przymusu. Normy te tworzą podstawy dla przewidywalności społecznych warunków działania; po drugie ogólny charakter regulacji prawnych jest gwarancją liberalnego państwa minimalnego, tzn. takiego, które gwarantując stabilność podstawowych wolności, powstrzymuje się od doraźnego interwencjonizmu. Prawo stanowione winno być emanacją prawa naturalnego. Prawo to obejmuje, poza negatywną wolnością od przymusu, wolność pozytywną wyrażającą się prawem do własności prywatnej, do przenoszenia własności na inne osoby oraz do spełniania przyrzeczeń (zawierania umów).
Sprawiedliwość społeczna w tym rozumieniu może mieć niewiele lub zgoła nic wspólnego ze sprawiedliwością potocznie rozumianą przez poszczególnych członków społeczeństwa, ich partykularna racjonalność nie jest bowiem rozumnością instytucji społecznych ucieleśniającą przyrodzone prawa naturalne człowieka. Z drugiej strony społeczeństwo liberalne gwarantuje swoim członkom zaspokojenie wszystkich tych potrzeb psychologicznych, które zaspokaja społeczeństwo zhierarchizowane, istnieją bowiem w jego granicach mniej lub bardziej liczne organizacje, które zapewniają kryteria wartościowania działań ludzkich zgodne z partykularnymi wyobrażeniami o sprawiedliwości; dzieje się tak dlatego, że organizacje te są realizacją rozumności jednostek je tworzących, a nie odwrotnie.
Natomiast śladów myśli socjalistycznej doszukać się można w koncepcji J. Rawlsa. Wedle niego sprawiedliwość społeczna powinna być zbudowana wokół dwóch idei centralnych: „Zasady Największej Równej Wolności” oraz „Zasady Zróżnicowania”. Pierwsza głosi, że każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności, możliwej do pogodzenia z podobną wolnością dla innych. Ograniczenie wolności jest usprawiedliwione tylko w sytuacji, gdy nadmiernie rośnie zakres wolności jednostek i mogą być zagrożone inne prawa obywatelskie.
„Zasada Zróżnicowania” stanowi, że urządzenie społecznych i ekonomicznych nierówności winno być takie, by było z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych i żeby nierówności te były związane z pozycjami i urzędami otwartymi dla wszystkich w warunkach autentycznej równości możliwości. W odróżnieniu od pierwszej zasady, reguła ta dotyczy nie politycznego, lecz ekonomicznego egalitaryzmu. Rawls domaga się bowiem nie tylko „równego startu” dla wszystkich, niezależnie od ich statusów przypisanych, tzn. wyjściowych pozycji społecznych wyznaczanych czynnikami, na które nie ma się wpływu, ale również tego, by w imię solidarności z najgorzej usytuowanymi, dążyć do redukowania ekonomicznych dystansów społecznych.
3. Socjalizm
Socjalizm powstał i rozwinął się na gruncie krytyki kapitalizmu jako systemu gospodarczego i społecznego. Socjaliści głosili postulat zniesienia prywatnej własności środków produkcji i tym samym opartych na nich stosunków społecznych oraz postulat budowy nowego społeczeństwa opartego na idei kolektywizmu i egalitaryzmu. Miało to sprzyjać godności człowieka, jego nieskrępowanemu rozwojowi i aktywnemu uczestnictwu w życiu wspólnoty. Socjalizm pojawił się jako wiązka różnych koncepcji w końcu XVIII w., a jego twórcami byli F. Babeuf, C. H. De Saint-Simon, Ch. Fourier i R. Owen. Pierwotna wersja socjalizmu ich autorstwa określana bywa mianem socjalizmu utopijnego, gdyż krytykowali kapitalizm z pozycji filozoficznych i etycznych, wskazując na niezgodność kapitalizmu z prawami natury i zasadami sprawiedliwości oraz kreślili szczegółowe obrazy doskonałych społeczeństw — tak jak w literackich utopiach.
Nowoczesną postać przyjął socjalizm w połowie XIX w. za sprawą teorii K. Marksa, F. Engelsa i P. Proudhona. Wymienieni teoretycy byli zarazem aktywnymi działaczami społecznymi i politycznymi; przyczynili się do utworzenia we wrześniu 1864 Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotniczego, czyli do powstania I Międzynarodówki (1864–1876). Jak z tego widać, socjalizm jako ideologia jest połączeniem pewnej wersji teorii społecznej (marksizm) oraz silnego, quasi-religijnego przekonania robotników i działaczy o możliwości radykalnej poprawy warunków życia w społeczeństwie. Przy czym czasami nie sposób wytyczyć czytelnych granic między marksizmem, komunizmem, socjalizmem czy socjaldemokratyzmem, gdyż choć różnią się co do pewnych kluczowych twierdzeń (np. ewolucja vs. rewolucja), to jednak podzielają cały szereg podstawowych wartości i praw ogólnych, oraz nawiązują do tych samych teorii i autorów.
Mimo (ograniczonej) współpracy Międzynarodówka nie była ruchem jednorodnym. Główne linie teoretycznego podziału przebiegały między marksizmem, proudhonizmem oraz anarchizmem (M. A. Bakunina). Już wtedy także popularne były koncepcje nastawione na reformę istniejących stosunków społecznych (por. F. Lassalle). Ostatecznie zwycięzcą tego teoretycznego i środowiskowego sporu był marksizm, który pod koniec XIX w. stał się podstawą ideologiczną ruchu robotniczego i dominującym nurtem II Międzynarodówki (1889–1914), co oczywiście nie oznacza, że anarchizm utracił zwolenników. Kolejne odsłony intelektualnego dramatu wiązały się z powstaniem tzw. rewizjonizmu, którego ojcem był E. Bernstein. Rewizjonizm doprowadził do rozłamu II Międzynarodówki i powstania nowoczesnej formuły socjalizmu i socjaldemokratyzmu, który postulował pokojową przemianę kapitalizmu w socjalizm.
Wersję rewolucyjną marksizmu (czy też lepiej w tym wypadku — komunizmu) rozwijał zaś przede wszystkim W. I. Lenin, za sprawą którego w marcu 1919 r. powstała III Międzynarodówka nawołująca do rewolucji światowej. Bolszewizm, którego ideologicznym rdzeniem był leninizm, zmienił zasadę rewolucji: o ile marksiści wskazywali na to, że rewolucja jest możliwa na skutek przekształcenia świadomości robotników i masowego wystąpienia proletariuszy, o tyle Lenin pokazywał, że rewolucja może być przeprowadzona przez awangardę — relatywnie mało liczną grupę działaczy, którzy pokierują mniej świadomymi robotnikami. Rewolucja bolszewicka nastąpiła poza tym w kraju gospodarczo zacofanym — inaczej niż postulował Marks.
Współczesny socjalizm jest spadkobiercą ruchów rewizjonistycznych, nastawionych na pokojową transformację społeczeństwa. Socjaliści postulują dążenie do sprawiedliwości społecznej przez m.in.: zmianę systemów podatkowych, ubezpieczenia społeczne oraz interwencjonizm państwowy. Socjaldemokratyzm można przy tym uznać za główny nurt socjalizmu. Obecnie socjaldemokratyzm coraz bardziej ewoluuje w kierunku liberalnym, czego dowodem jest wystąpienie liderów zachodniej socjaldemokracji z projektem nawiązującym do idei „trzeciej drogi” („Manifest socjaldemokratyczny” T. Blaira i G. Schrödera). Ideowym ojcem tego projektu jest A. Giddens (1999). Kierunek przemian socjaldemokracji nakłada się na ewolucję lewicowych odmian liberalizmu, np. w wydaniu J. Rawlsa (1994).
4. Komunizm
Komunizm bywa często używany jako synonim marksizmu, co nie jest do końca uprawnione. Nazwa „komunizm” pochodzi od łacińskiego słowa communis — wspólny, powszechny. Komunizm oznacza jednocześnie ideologię opartą na teorii społeczno-ekonomicznej K. Marksa oraz formację społeczno-ekonomiczną, która zgodnie z teorią Marksa miała zastąpić kapitalizm. Komunizm był podstawą działania wielu ruchów społeczno-politycznych, które określa się jako komunistyczne.
Komunizm jako ogólna idea sprawiedliwej wspólnoty towarzyszy ludzkości od dawna. W pewien sposób jest on wpisany w projekty idealnego państwa Platona czy Tomasza z Akwinu. Jako rozbudowany projekt pojawia się w XV w. i rozwija do XVIII w. Jest to tzw. komunizm utopijny, postulujący zniesienie własności prywatnej i równość w dostępie do dóbr wspólnych. Jego przedstawicielami są T. Morus, C. H. Saint-Simon, Ch. Fourier (jak widać, te same nazwiska pojawiają się wśród prekursorów komunizmu i socjalizmu). W XIX w. powstał tzw. komunizm anarchistyczny autorstwa P. Kropotkina. Zgodnie z duchem anarchizmu Kropotkin akcentował absolutną wolność jednostki. Jej rozwojowi miało służyć zniesienie państwa i wprowadzenie własności kolektywnej (związku wolnych stowarzyszeń produkcyjnych).
Jednak dopiero w koncepcji K. Marksa (1818–1883) komunizm uzyskał teoretyczną dojrzałość. Marks nie był ideologiem, który tworzył program ruchu robotniczego, ale badaczem budującym krytyczną, całościową teorię społeczeństwa kapitalistycznego, która miała m.in. wyjaśnić cykliczne kryzysy gospodarcze. Dopiero z samej teorii wynikały zalecenia co do możliwej zmiany rzeczywistości społecznej. Dlatego komunizm Marksowski bywał nazywany komunizmem naukowym. Marks nawiązywał do europejskiej tradycji filozoficznej, w tym zwłaszcza do dialektycznej teorii G. W. F. Hegla oraz do nowoczesnej ekonomii politycznej (głównie angielskiej). Podstawową pracą Marksa jest Kapitał.. Krytyka ekonomii politycznej.
Wedle teorii Marksa podstawą społeczeństwa są materialne siły wytwórcze (MSW), czyli całokształt potencjału produkcyjnego danego społeczeństwa. MSW zwiększały się w dziejach. Do MSW muszą być dostosowane stosunki produkcji, które pozwalają na nieskrępowany rozwój MSW. Jeżeli stosunki produkcji krępują rozwój MSW, to dochodzi do kryzysów gospodarczych. Zmiany stosunków produkcji są zawsze rewolucyjne. Najpierw był „plemienny” sposób produkcji, potem starożytny, feudalny, wreszcie kapitalistyczny, który teraz sam zostanie zastąpiony przez komunizm jako doskonalszą formę stosunków produkcji. MSW i stosunki produkcji określają wszelkie inne sfery życia społecznego: politykę, kulturę, religię, sztukę itd. Jak napisał Marks, „Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz przeciwnie, ich byt społeczny określa ich świadomość” [1966, s.9].
Podstawowego znaczenia w rozwoju społeczeństwa nabiera walka klas. Klasy mają przy tym dla Marksa znaczenie ekonomiczne — są to osoby, które mają taki sam stosunek do środków produkcji (jest to tzw. klasa w sobie). Jeżeli członkowie danej klasy uświadomią sobie swój obiektywny interes i dostrzegą, która klasa jest ich rzeczywistym wrogiem, to przekształcą się w tzw. klasę dla siebie. Właśnie ta przemiana jest bezpośrednim celem działania komunistów, gdyż umożliwi ona rewolucję. Klasy panujące rozwijają siły wytwórcze zgodnie ze swoim interesem, co wiedzie do upośledzenia klas podporządkowanych. Proletariusze sprzedają własną siłę roboczą, zaś kapitaliści zawłaszczają tzw. „wartość dodatkową” ich pracy, dzięki czemu pomnażają swe kapitały. Kapitał pomnaża się dlatego, że właściciele środków produkcji mogą nie opłacać części czasu pracy robotników. Tak jak burżuazja walczyła z feudałami, co doprowadziło do rewolucji burżuazyjnej, tak w kapitalizmie to proletariusze są tą klasą, która jest „depozytariuszem postępu” i ma doprowadzić do rewolucji komunistycznej. Robotnicy mogą doprowadzić do rewolucji dlatego, że są na samym dole drabiny społecznej i — jak napisał Marks — nie mają nic do stracenia prócz kajdan. Rewolucja doprowadzi przy tym nie do zamiany miejsc, ale do wyzwolenia wszystkich klas, gdyż komunizm zniesie walkę klas i zapewni wszystkim ludziom nieskrępowany rozwój. Fazą przejściową będzie tzw. dyktatura proletariatu, która ma doprowadzić do przebudowy wszystkich instytucji społecznych.
Komunizm, poprzez zniesienie własności prywatnej i tym samym alienacji ekonomicznej doprowadzi do pełnego rozwoju materialnych sił wytwórczych oraz wszechstronnego rozwoju osobowego człowieka. Szczegółowy obraz komunizmu dali dopiero kontynuatorzy Marksa, który wystrzegał się kreślenia utopijnych wizji szczęśliwej przyszłości. Wedle większości wczesnych projektów, podstawą społeczeństwa staną się rady robotnicze, które na zasadach demokratycznych rozstrzygać będą o losach społeczeństwa. Nie będzie potrzebny rozbudowany aparat państwowy i instytucje przemocy. Środki produkcji będą wspólne, każdy otrzyma dobra w zależności od własnych potrzeb, a w zamian pracować będzie na miarę swych możliwości.
To właśnie wizja komunizmu jako „raju na Ziemi” stała się podstawą potocznego rozumienia komunizmu, siłą mobilizującą masy robotnicze do poparcia ruchu komunistycznego. W praktyce społecznej komunizm jednak często znacznie odbiegał od marksowskiej ortodoksji. Już w XIX w. komunizm podzielił się na nurt rewolucyjny (W. I. Lenin, R. Luksemburg) oraz reformatorski, który lepiej określać jest mianem socjalizmu (E. Bernstein, K. Kautsky). Rewolucjoniści dostosowywali go do potrzeb i wymagań sytuacji, tak jak Lenin w Rosji. Zróżnicowaną rodzinę postmarksowskich ideologii wyróżnić można generalnie ze względu na trzy założenia [Hindess 1998, s. 408-409]: (1) teleologicznej (celowościowej) wizji historii, opartej na ideach walki klasowej i prymatu ekonomiki, (2) bezpośredniego zastosowania teorii do praktyki politycznej, prowadzącej do emancypacji społeczeństwa, oraz (3) naukowości komunizmu.
Różnorakie mutacje komunizmu stały się podstawą ruchów rewolucyjnych w Mongolii (1924), krajach bloku sowieckiego, Azji (Chiny, Korea Północna, Wietnam), Afryki (Angola, Mozambik) i Ameryki Środkowej (Kuba). W latach 60. i 70. ruchy komunistyczne uzyskały też szerokie wpływy polityczne w niektórych krajach Europy Zachodniej (Francja, Włochy).
5. Anarchizm
Anarchizm, (z greckiego anarchís — bezrząd, brak rządu) to doktryna i ruch społeczno-polityczny kształtujący się już pod koniec XVIII (po wybuchu rewolucji francuskiej) i przede wszystkim w XIX w. Anarchizm nabierał kształtów w opozycji zarówno do kapitalizmu jako ustroju wyzysku i zniewolenia, jak i do ortodoksyjnej wersji marksizmu i komunizmu. Podstawowym przedmiotem krytyki było jednak nowożytne państwo z jego aparatem przemocy. Twórcami anarchizmu byli J. Proudhon, M. Bakunin i P. Kropotkin.
Anarchiści za najwyższą wartość uznawali wolność i równość każdego człowieka. Zagrożeniem dla tej wolnością są wszelkie zewnętrzne instytucje roszczące sobie prawo do kontroli jednostki i przymusu: państwo, kapitaliści i kościół. Wedle anarchistów społeczeństwo miało być bezpaństwową formą kooperacji, której gospodarka nie byłaby oparta na kapitalistycznym wyzysku. Społeczeństwo spajać miały zasady moralne i rozumowe, nie oparte na instytucjonalnym autorytecie. Nie oznacza to, że nie są dopuszczalne pewne typy rządów — podstawowym warunkiem jest jednak zagwarantowanie, że nie będą one stosować praktyk autorytarnych i przymusu.
Odrzucając autorytarną biurokrację, w tym partyjną, anarchizm opowiadał się przeciwko rewolucji w wersji leninowskiej. Za jedyną formę walki, która nie kolidowałaby z wolnością człowieka, anarchizm uznawał terror indywidualny.
Anarchizm był silnie zróżnicowanym kierunkiem. Generalnie możemy mówić o czterech głównych nurtach:
1. Anarchizm indywidualistyczny. Jego teoretykami byli M. Stirner (1806–56) i P. Proudhon. Anarchizm ten w imię wolności jednostki odrzucał wszelką władzę państwową w takim kształcie, jaki przybrała w nowożytnej Europie, a także funkcjonowanie instytucji społecznych i prawa. Sprawiedliwy ustrój opierać się miał na drobnej własności prywatnej i bezgotówkowym pozyskiwaniu towarów;
2. Anarchizm kolektywistyczny. Jego głównym twórcą był M. Bakunin. Anarchizm ten także odrzucał nowożytne państwo jako aparat zbrodniczy. Postulował zarazem masową, bezkompromisową terrorystyczną rewolucję, której ofiarami mieli paść przedstawiciele aparatu władzy i przemocy. Społeczeństwa anarchistyczne miało opierać się na własności kolektywnej;
3. Anarchizm komunistyczny (anarchokomunizm). Jego twórcą był P. Kropotkin, który uważał, że rewolucja uda się wtedy, gdy będzie wynikała z działań ludzi przekonanych do idei anarchistycznej. Tym samym rewolucja miała być spontaniczna i bezkrwawa. Społeczeństwo anarchistyczne miało być wspólnotą absolutnej indywidualnej wolności. Podstawą gospodarowania byłby komunizm ekonomiczny (związek wolnych stowarzyszeń — właścicieli środków produkcji).
4. Anarchizm syndykalistyczny (anarchosyndykalizm lub syndykalizm). Jego twórcami byli G. Sorel, E. Leone i A. Labriola. Wedle tej koncepcji instytucje państwa miały być zastąpione przez wolne związki zawodowe, które byłyby właścicielem środków produkcji i organizowałyby podział dóbr konsumpcyjnych.
Złote czasy ruchów anarchistycznych przypadły na przełom XIX i XX w., które rozwijały się wtedy przede wszystkim w Rosji (zwłaszcza w czasie rewolucji 1905 i 1917 r.) oraz w Hiszpanii w czasie wojny domowej (1936–1939). Po II wojnie światowej anarchizm stracił na znaczeniu, odzyskując okresowo żywotność w czasie rozkwitu ruchów kontrkulturowych w latach sześćdziesiątych. Idee anarchizmu wykorzystała także tzw. Nowa Lewica.
6. Nacjonalizm
Nacjonalizm pochodzi z łacińskiego natio — naród. Nacjonalizm może oznaczać proces, który doprowadził do powstania narodów (tak w socjologii używa tego słowa E. Gellner [1991]). Jako ideologia może oznaczać światopogląd spajający naród, obejmujący wyobrażenie etnogenezy i wartości rdzenne tego narodu. Nie jest to rozumienie wartościujące — każdy naród ma własną ideologię narodową, mniej lub bardziej rozbudowaną. Wreszcie nacjonalizm może oznaczać ideologię, która jest szowinistyczna i traktuje swój naród jako naczelną wartość; w imię narodu pozwala na zbrodnie wobec innych nacji i „zdrajców ojczyzny” z własnych szeregów.
Jako ideologia szowinistyczna nacjonalizm ukształtował się w XIX w. (idea nowoczesnego narodu powstała w czasie rewolucji francuskiej). Zgodnie z nim naród rozumiany jest jako wspólnota duchowa i moralna, a nie jako wspólnota obywatelska. Człowiek rodzi się jako członek pewnego narodu i nie może tej narodowości zmienić; tylko służąc własnemu narodowi może żyć godnie. Najwyższą instytucją narodu jest państwo narodowe, przy czym interesy narodu i państwa nie mogą pozostawać w sprzeczności.
Wyróżnioną formą realizacji interesów narodowych jest wojna. W praktyce nastroje nacjonalistyczne często sprzyjają planom wojennym, a wojna wzmaga nastroje szowinistyczne. Wojna i nacjonalizm integrują naród, skupiają jego uwagę na zewnętrznym wrogu, a nie na wewnętrznych podziałach czy problemach społecznych.
Nacjonalizm w wersji szowinistycznej był wykorzystywany przez autorytarne rządy zarówno z lewicy, jak i z prawicy. Stał się także podstawą faszyzmu i stalinizmu. Nacjonalizm w połączeniu z różnicami interesów politycznych i gospodarczych doprowadził do obu wojen światowych i do dziś zaognia sytuację polityczną w wielu krajach świata.
7. Faszyzm
Słowo faszyzm pochodzi z włoskiego fascio — wiązka, związek. Jako kierunek polityczny powstał po I wojnie światowej. Kształtował się w opozycji do socjalizmu i komunizmu, choć w istocie często się u nich intelektualnie zadłużał. Na jego popularność wpłynęła także sytuacja w Europie po wyniszczającej i traumatycznej wojnie światowej, w tym zwłaszcza zła sytuacja społeczne weteranów Wielkiej Wojny, którzy czuli się odrzuceni i zdradzeni. Faszyzm dostosowywał się do sytuacji w krajach, gdzie się rozwijał. We Włoszech znalazł oparcie przede wszystkim w finansistach, w Niemczech w przedstawicielach przemysłu ciężkiego, a w Hiszpanii w wielkich właścicielach ziemskich.
Faszyzm powstał we Włoszech jako ideologia stowarzyszeń żołnierzy frontowych (Fasci di Combattimento), założonych 23 marca 1919. 6 czerwca tego samego roku B. Mussolini ogłosił manifest faszystowski, który zawierał wiele elementów syndykalizmu i postulatów rewolucyjnych przemian społecznych, w tym prawa głosu dla kobiet, wprowadzenia autonomii lokalnej, zniesienie policji politycznej, wprowadzenie emerytury od 55 roku życia, ośmiogodzinnego dnia pracy i in. Mussolini wykorzystał przy tym inspiracje (zarówno ideologiczne, jak i praktyczne), jakie dostarczył mu bolszewizm Lenina. We wrześniu 1921 ruch faszystowski we Włoszech przeobraził się w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista), której od 28 października 1922 przewodził Mussolini jako Duce.
Faszyzm w Niemczech powstawał pod silnym wpływem wzorca włoskiego. Jego głównymi teoretykami byli A. Dexler i A. Hitler. Faszyzm niemiecki był w zamierzeniu syntezą nacjonalizmu z postulatami reform społecznych socjalizmu — stąd jego druga nazwa: narodowy socjalizm. 24 lutego 1920 r. ogłoszony został program Niemieckiej Partii Robotniczej. O rysie socjalistycznym świadczą słowne ataki na kapitalistów i właścicieli ziemskich, daje się także dostrzec wyraźny antysemityzm, który — choć charakteryzował kulturę duchową całej Europy — był przede wszystkim wyrazem uprzedzeń twórców doktryny. W styczniu 1923 partia zorganizowała I Kongres w Monachium. Dzięki radykalnemu programowi naziści wygrali w wyborach do Reichstagu i w styczniu 1933 r. prezydent Niemiec powierzył Hitlerowi stanowisko kanclerza. Tym samym faszyści uzyskali w Niemczech demokratyczną legitymację, którą wykorzystali do rozprawy z opozycją i wprowadzenia autorytarnych rządów.
Ponadto ruch faszystowski rozwijał się także w Hiszpanii (Falanga). Dzięki przewrotowi wojskowemu i wojnie domowej partia faszystowska doszła do władzy pod wodzą generała F. Franco. Faszyści działali także w Rumunii (Żelazna Gwardia), na Węgrzech (Złamane Strzały), we Francji (Croix de Feu), Belgii (reksiści), Wielkiej Brytanii (Czarne Koszule), Chorwacji (ustasze), w Austrii (Front Ojczyźniany). Można także mówić o ruchach faszystowskich w międzywojennej Polsce (Obóz Narodowo-Radykalny). Faszyści często korzystali ze wsparcia instytucji kościołów.
Mimo postulatów reform społecznych, które w pewnym stopniu zostały przeprowadzone, faszyzm w praktyce okazał się ideologią antydemokratyczną. Żył w symbiozie z kapitalistami i właścicielami ziemskimi. Faszyzm można określić jako ideologię nacjonalistyczną i antyliberalną. Ruch faszystowski skupiał warstwy średnie (średnia burżuazja miejska i wiejska, drobnomieszczaństwo, drobni kupcy, weterani) oraz — zwłaszcza w Niemczech — lumpenproletariat.
W związku z tym, że faszyzm kształtował się w trakcie bieżącej praktyki politycznej w różnych krajach, nie stanowi on jednolitego systemu. Faszyzm czerpał z bardzo różnych źródeł, zestawiając ze sobą hasła często trudne do uzgodnienia. Ponadto bolszewizm i faszyzm — mimo jawnej wrogości — pozostawały w ciągłej intelektualnej interakcji. Jak napisał F. Furet, „Hitler lepiej od Stalina wcielił w życie totalitarną wizję Lenina. Również lepiej niż Mussolini, który pozostawił monarchię, Kościół i społeczeństwo obywatelskie. Właśnie w nazistowskich Niemczech bolszewizm osiągnął swą doskonałość” [Furet 1996, s. 262]. Faszyzm wskazywał na naród jako na podstawowy podmiot dziejowy, który ma do wypełnienia ważną misję. Wykorzystując idee darwinizmu i rasizmu, wprowadzał hierarchię narodów i ras, na czele której stawiał naród wybrany, stale zagrożony przez inne narody, które wykorzystywały wszelkie środki, aby rozwijać się jego kosztem. Było to rasistowskie i szowinistyczne wytłumaczenie problemów społecznych i gospodarczych. Szczególną rolę odgrywali Żydzi, którzy byli obwiniani o światowy spisek i niszczenie podstaw życiowych narodu wybranego. W imię misji narodowej wszystkie jednostki musiały się podporządkować wspólnemu planowi, który nakreślał wódz narodu. Plan ten był zwykle ześrodkowany na wojnie jako na przejawie darwinowskiej walki o byt. Wojna miała dowieść wyższości narodu wybranego, zapewnić mu terytoria i bogactwa naturalne, oraz podporządkować jego woli inne narody, stojące niżej w hierarchii. W doktrynie faszystowskiej państwo zostało zatem utożsamione z narodem, a on z kolei z wolą führera. Faszyzm — głównie zaś hitleryzm, nawiązywał także do neopogańskiej mistyki, która miała jednoczyć społeczeństwo (był to w znacznej mierze zabieg socjotechniczny).
W opisie faszyzmu i stalinizmu często stosuje się kategorię totalitaryzmu. Teorię totalitaryzmu stworzyła H. Arendt (1906–1975). Oba ustroje opierają się według Arendt [1989] na podobnych podstawach: cechuje je antysemityzm, zmasowany terror w stosunku do własnego społeczeństwa, rozbudowana i nieustająca propaganda oraz metodyczna indoktrynacja obywateli od najmłodszych lat.
8. Feminizm
Początki feminizmu (od łacińskiego femina — kobieta) sięgają rewolucji francuskiej. W 1791 roku O. de Gonger opublikowała Deklarację praw kobiety i obywatelki, w której zwracała uwagę na prawną i społeczno-kulturową dyskryminację kobiet. Ruch ten nasilił się w pod koniec XIX wieku, zwłaszcza po ukonstytuowaniu się tzw. ruchu sufrażystek w Stanach Zjednoczonych (E.C. Stanton, S.B. Anthony, L. Stone) i Wielkiej Brytanii (M. Wollstonecraft, E. Pankhurst). W roku 1903 E. Pankhurst założyła Społeczno-Polityczny Związek Kobiet, pierwszą organizację, której celem była walka o prawa polityczne kobiet. Feminizm narodził się jako ruch społeczny właściwy krajom wysoko uprzemysłowionym i po dziś dzień taki pozostał.
Wątki tematyczne podejmowane przez feministki odnaleźć można w różnych klasycznych ideologiach XIX wieku. Hasło zrównania praw politycznych kobiet i mężczyzn było wielokrotnie zgłaszanym postulatem liberałów, a sam J. S. Mill jest autorem pracy o równouprawnieniu kobiet. Zarówno wiele postulatów, jak i sposobów ich artykulacji feminizm zawdzięcza również marksizmowi.
Współczesny feminizm jest ruchem o charakterze przede wszystkim lewicowym, choć niektóre jego odłamy próbują godzić hasła emancypacji kobiet z tzw. społeczną nauką Kościoła.
Cechą charakterystyczną dzisiejszego feminizmu jest przeświadczenie jego zwolenników, że przynajmniej w większości znanych społeczeństw panuje niesprawiedliwość zasadzająca się na nierówności praw członków owych zbiorowości, a czynnikiem ową nierówność konstytuującym i stymulującym jest różnica płci. Dyskryminacja ta manifestuje się nierównym dostępem przedstawicieli obu płci do urzędów państwowych, stanowisk kierowniczych w dużych przedsiębiorstwach komercyjnych, zróżnicowanymi uposażeniami za tę samą wykonywaną pracę itd. Dyskryminacji na poziomie prawno-instytucjonalnym odpowiada dyskryminacja na poziomie kulturowym, tzn. dominujący w kulturze Zachodu model rodziny i socjalizacji, a w konsekwencji wzorzec społecznego podziału pracy, posiada sankcję najważniejszych instytucji transmisji kulturowej: Kościoła, szkoły, nauki i sztuki, a nawet języka naturalnego. Dlatego, zdaniem radykalnego skrzydła ruchu feministycznego, nie wystarczy wprowadzenie bardziej sprawiedliwych niż dotychczasowe rozwiązań prawno-instytucjonalnych, konieczna jest radykalna transformacja dominującego wzoru kultury i wynikającego zeń sposobu myślenia i mówienia o świecie.
9. Ekologizm
Nazwa „ekologizm” pochodzi od terminu „ekologia”, którego po raz pierwszy użył E. Haeckel w 1869 roku. W języku angielskim używa się też dwóch synonimów: „greenism” oraz „environmentalism”. Postulaty ochrony środowiska naturalnego formułowano od dawna, niemniej ukonstytuowanie się ekologizmu jako względnie spójnej ideologii społeczno-politycznej przypada na ostatnie dekady XX wieku.
Można mówić o dwojakiego typu źródłach ekologizmu. Pierwsze, bezpośrednie, to ruchy społeczne głoszące hasła harmonijnego współżycia człowieka z przyrodą i jej ochrony przed zbyt ekstensywną działalnością gospodarczą (przede wszystkim kontrkultura i Nowa Lewica z początku lat siedemdziesiątych). W tym kontekście należy wymienić także raporty Klubu Rzymskiego wskazujące na degradację środowiska naturalnego i wyczerpywanie się zasobów przyrody (Granice wzrostu, 1972). Źródła pośrednie to wątki myślowe czerpane z rozmaitych, nierzadko odległych tradycji filozoficznych. Zwolennicy tej ideologii najczęściej przyznają się do inspiracji takimi myślicielami i działaczami jak A. Schweitzer (1875–1965), J. Muir (1883–1914) czy H. D. Thoreau (1817–1862). Równie chętnie wskazuje się tradycje religii Dalekiego Wschodu, zwłaszcza buddyzmu i hinduizmu.
Ekologizm nie jest ideologią określonej kategorii społecznej, ci, którzy ją głoszą, uważają, że jest adresowana do wszystkich ludzi, ponieważ wszyscy są uzależnieni od stanu środowiska naturalnego i wszyscy mają na nie wpływ. Człowiek ujmowany jest tu jako jedna z wielu istot żywych, której życie w pewnych odłamach ekologizmu traktowane jest jako mniej wartościowe niż pozostałych organizmów, ponieważ dla prawidłowego funkcjonowania przyrody istnienie człowieka jest szkodliwe lub w najlepszym razie obojętne. Ekologizm jest ideologią neoromantyczną w tym sensie, że jego cechą konstytutywną jest bunt przeciw oświeceniowemu modelowi cywilizacji zbudowanemu wokół idei postępu. Wyróżnikiem ekologizmu jest również swoiście pojmowany apokaliptyzm, tzn. przekonanie o tym, że ludzkość zmierza w kierunku samozagłady, co zbliża tę ideologię do tzw. ruchów millenarystycznych.
Wśród odłamów ekologizmu można wyróżnić te, w których przyjmuje się, że przyroda jest wartością, którą należy chronić, ponieważ stanowi wyczerpywalny i trudno odnawialny fundament ludzkiej cywilizacji, oraz te, w których dominuje przeświadczenie, że środowisko naturalne jest wartością autoteliczną i niezależnie od swoich potencjalnych wartości użytkowych należy mu się ochrona.
W zależności od tego, jakie środki realizacji postawionych sobie celów są zwolennikom ekologizmu najbliższe, można wyróżnić tzw. biocentryzm, ekocentzym, ekoliberalizm, ekosocjalizm, ekoanarchizm, ekofaszyzm i ekofemizm.
Partie tzw. zielonych to specyfika przede wszystkim wysoko uprzemysłowionych krajów Północy, nie ma ich tylko w Japonii. Spośród krajów półkuli południowej ekologowie najaktywniejsi są w Australii i Nowej Zelandii. W kilku państwach europejskich ich przedstawiciele uzyskali mandaty parlamentarne (Niemcy, Wielka Brytania, Francja), ponadto 30 przedstawicieli zielonych zasiada w Parlamencie Europy.
Szczególnie spektakularne akcje zmierzające do zapobieżenia dewastacji środowiska naturalnego podejmuje międzynarodowa organizacja ekologiczna Greenpeace.
 
Roman Chymkowski, Lech M. Nijakowski
Bibliografia
H. ARENDT, Korzenie totalitaryzmu, Warszawa 1989.
J. BATOR, Feminizm, postmodernizm, psychoanaliza: filozoficzne dylematy feministek „drugiej fali”, Gdańsk 2001.
J. BENTHAM, Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, przeł. B. Nawroczyński, Warszawa 1958.
I. BERLIN, Karol Marks. Jego życie i środowisko, Warszawa 1999.
E. BURKE, Rozważania o rewolucji we Francji i o debatach pewnych towarzystw londyńskich związanych z tym wydarzeniem, wyrażone w liście, który miał zostać wysłany do pewnego gentlemana w Paryżu, Kraków 1994.
M. CICHOCKI, Ciągłość i zmiana. Czy konserwatyzm może nie być rewolucyjny?, Warszawa 1999.
T. EAGLETON, Marks i wolność, przeł. J. Nowotniak, Warszawa 1998.
F. FURET, Przeszłość pewnego złudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX w., przeł. J. Górnicka-Kalinowska, M. Ochab, Warszawa 1996.
E. GELLNER, Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991.
A. GIDDENS, Trzecia droga: odnowa socjaldemokracji, Warszawa 1999.
J. GOWIN, Kościół po komunizmie, Kraków 1995.
F.A. von. HAYEK, Konstytucja wolności, przeł. F. Englis, Warszawa 1987.
B. HINDESS, Marksizm, w: Goodin R., Pettit P. (red.), Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, przeł. M. Poręba, Warszawa 1998.
O. HΒFFE, Sprawiedliwość polityczna. Podstawy krytycznej filozofii państwa i prawa, przeł. Merecki J., Kraków 1999.
M. HUMM, Słownik teorii feminizmu, przeł. B. Umińska, J. Mikos, Warszawa 1993.
M. JANOWSKI, Polska myśl liberalna do 1918 roku, Kraków 1998.
L. KOŁAKOWSKI, Główne nurty marksizmu. Powstanie — rozwój — rozkład, Londyn 1988.
J. J. MANSBRIDGE, S. M. OKIN, Feminizm, w: Goodin R., Pettit P. (red.), Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, przeł. M. Poręba, Warszawa 1998.
K. MARKS, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej. Przedmowa, przeł. E. Lipiński, w: Karol Marks, Fryderyk Engels, Dzieła, t. 13, Warszawa 1966.
J.S. MILL, O wolności, przeł. A. Krlandzka, Warszawa 1999.
Ch.L. de Secondat MONTESQUIEU, O duchu praw, przeł. T. Żeleński-Boy, Warszawa 1927.
A. OCHOCKI, Dialektyka i historia. Człowiek i praca w twórczości Karola Marksa, Warszawa 1980.
H. ORŁOWSKI (wybór i opracowanie), Nazizm, Trzecia Rzesza a procesy modernizacji, Poznań 2000.
A. QUINTON, Konserwatyzm, w: Goodin R., Pettit P. (red.), Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, przeł. M. Poręba, Warszawa 1998.
Ch. PERELMAN, O sprawiedliwości, przeł. W. Bieńkowska, Warszawa 1959.
J. RAWLS, Teoria sprawiedliwości, przeł. M. Panufnik, J. Pasek, A. Romaniuk, Warszawa 1994.
J. RAWLS, Liberalizm polityczny, przeł. A. Romaniuk, Warszawa 1998.
A. RYAN, Liberalizm, w: Goodin R., Pettit P. (red.), Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, przeł. M. Poręba, Warszawa 1998.
P. SELF, Socjalizm, w: Goodin R., Pettit P. (red.), Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, przeł. M. Poręba, Warszawa 1998.
A. SMITH, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, przeł. G. Wolff, O. Einfeld, Z. Sadowski, A. Prejbisz, B. Jasińska, Warszawa 1955.
R. SYLVAN, Anarchizm, w: Goodin R., Pettit P. (red.), Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, przeł. M. Poręba, Warszawa 1998.
J. SZACKI, Spotkania z utopią, Warszawa 1980.
J. SZACKI, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 1981.
P. ŚPIEWAK, W stronę wspólnego dobra, Warszawa 1998.
A. de TOCQUEVILLE, O demokracji w Ameryce, przeł. B. Janicka, M. Król, Kraków 1996.
R. TOKARCZYK, Ekologizm jako ideologia polityczna 2000.
A. WALICKI, Marksizm i skok do królestwa wolności. Dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia