Tomasz z Akwinu
 
Encyklopedia PWN
Tomasz z Akwinu, Akwinata, Doktor Anielski, święty, ur. 1224 lub 1225, Roccasecca k. Neapolu, zm. 7 III 1274, Fossanova,
teolog i filozof, twórca tomizmu.
Kalendarium
Urodził się 1224 lub 1225 w Roccasecca k. Neapolu. Urodził się we włoskiej rodzinie hrabiów Aquino, jego ojcem był Landulf, hrabia Aquino, matką — Teodora Caracciolo. W wieku 5 lat został oddany na nauki do klasztoru benedyktyńskiego na Monte Cassino, którego opatem był brat jego ojca Sinibald. Od 1239 studiował sztuki wyzwolone u Piotra z Hibernii na uniwersytecie w Neapolu; tam też po raz pierwszy zetknął się z myślą Arystotelesa. W 1244, wbrew oporom rodziny, wstąpił do dominikanów i został skierowany przez władze zakonne na dalsze studia. W drodze do Paryża został uwięziony przez rodzinę, która chciała, by Tomasz objął wysokie stanowisko kościelne. Po uwolnieniu (1245) udał się na studia do Paryża. Od 1248 studiował w dominikańskim studium generale w Kolonii u Alberta Wielkiego. Tam otrzymał stopień bakałarza biblijnego i napisał pierwsze dzieła, m.in. komentarz do Księgi Izajasza (Expositio super Isaiam ad litteram). W 1252 wrócił do Paryża, gdzie wykładał Sentencje Piotra Lombarda. Komentarz do Sentencji (Scriptum super Sententias) stanowi systematyczny wykład myśli Tomasza. Wtedy też powstały O bycie i istocie (De ente et essentia) oraz O zasadach natury (De principiis naturae). W 1256 został magistrem teologii oraz wziął udział w sporze między mendykantami a świeckimi profesorami uniwersytetu w Paryżu. W 1261 rozpoczął Summę przeciwko poganom (Summa contra gentiles) — systematyczny wykład filozofii i teologii naturalnej, ukończony około 1266. Między 1261 a 1265 Tomasz przebywał w Orvieto jako nauczyciel w szkole dominikańskiej. Powstał wówczas m.in. komentarz do Księgi Hioba (Expositio super Iob ad litteram), a także komentarz do Imion Bożych Pseudo-Dionizego (Super librum Dionysii De divinis nominibus). Na życzenie papieża między 1263 a 1268 zestawił Złotą katenę do czterech Ewangelii (Catena aurea in quattuor Evangelias), w której umieścił nieznane fragmenty pism Ojców greckich.
Główne dzieła
W 1265 Tomasz udał się do Rzymu, by nauczać w tamtejszej szkole dominikańskiej. Rozpoczął wówczas pracę nad Summą teologii (Summa theologiae). W Rzymie powstała jej pierwsza część, druga 1270–72 w Paryżu, a początek części trzeciej w Neapolu. Tekst nie został ukończony. W Rzymie napisał m.in. wiele kwestii dyskutowanych, komentarzy do dzieł Arystotelesa, np. O duszy (Sententia libri De anima), rozprawę O władzy (De regno) oraz niedokończone Streszczenie teologii (Compendium theologiae). W trakcie pobytu w Rzymie odwiedzał dwór papieski w Viterbo, gdzie 1267 zetknął się z Wilhelmem z Moerbecke. Jesienią 1268 wrócił do Paryża. Wtedy też powstały komentarze do wybranych ksiąg nowotestamentowych oraz kwestie dyskutowane, m.in.: O złu (De malo), niedokończony traktat O substancjach czystych (De substantiis separatis), komentarze do Księgi o przyczynach (Super librum De causis) i do pism Arystotelesa Hermeneutyki (Expositio libri Perihermeneias), Analityk pierwszych (Expositio libri Posteriorum), Etyki nikomachejskiej (Sententia libri Ethicorum), Polityki (Sententia libri Politicorum, niedokończony), Fizyki (Sententia super Physicam) i Metafizyki (Sententia super Metahpysicam). Komentarze do Arystotelesa nie były rezultatem działalności dydaktycznej, ale powstawały jako niezależne analizy samych tekstów. W 1272 wyjechał do Neapolu, by założyć studium dominikańskie. W Neapolu pełnił obowiązki kaznodziei w kościele San Domenico Maggiore. 6 XII 1273 przeżył silne doświadczenie mistyczne i kryzys zdrowotny, w wyniku których przestał dyktować swoje niedokończone teksty.
Śmierć i świętość
Na prośbę papieża I 1274 Tomasz wyruszył na sobór do Lyonu, ale przerwał podróż — w wyniku ataku choroby — i zatrzymał się w klasztorze cystersów w Fossanuova, gdzie 7 III 1274 zmarł. 18 VII 1323 został ogłoszony świętym przez Jana XXII, a 1567 Doktorem Kościoła — przez Piusa V. Jego prochy spoczęły 1369 w Tuluzie w kościele Jakobinów.
Metafizyka
W średniowieczu był nazywany Doktorem Anielskim i Doktorem Powszechnym (Doctor Angelicus, Doctor Communis). Odrzuca się obecnie autentyczność (poza 9) kazań przypisywanych Tomaszowi oraz utworów poetyckich, w tym słynnych Officium de festo Corporis Christi oraz Adoro te. Autorstwo wszystkich pozostałych dzieł jest pewne. Najpełniejszy średniowieczny żywot Tomasza (Vita Sancti Thomae Aquinatis) napisał Wilhelm z Tocco.
Centralną kategorią metafizyki Tomasza jest istnienie (esse). Według niego przedmiot ludzkiego poznania to jednostkowy, zmysłowo postrzegany byt (ens). W bycie takim możemy wyróżnić 2 elementy: fakt, że istnieje, czyli jego istnienie, oraz to, jaki ten byt jest, czyli jego istotę (essentia). Istnienia nie można wyjaśnić za pomocą istoty, co dowodzi jego odrębności. Podstawą poznania bytu jest postrzeżenie zmysłowe, po którym, gdy poznajemy to, że on jest, następuje sąd intelektu stwierdzający istnienie danego przedmiotu, a w przypadku istoty przypisanie przedmiotu do jakiegoś gatunku. W porządku epistemologicznym istnienie znajduje się na początku procesu poznania, natomiast w porządku bytowym jest ono tym, co wieńczy strukturę ontyczną rzeczy. Istnienie ma się bowiem do istoty jak urzeczywistnienie (actus) do możności (potentia), co znaczy, że istnienie stanowi ostateczny kres powstawania danej rzeczy i że warunkiem koniecznym istnienia jest uprzednia obecność istoty. W tak opisanej strukturze bytu zasadniczą rolę odgrywa istnienie i choć wszystkie wymienione elementy są koniecznymi warunkami rzeczy, układają się jednak w hierarchię, u szczytu której znajduje się istnienie.
Dowody istnienia Boga
Charakterystyczną cechą Tomaszowego opisu struktury ontycznej stworzeń było ukazanie istnienia jako czegoś odrębnego od istoty, jego teologię naturalną zaś cechuje twierdzenie o identyczności tych 2 elementów ze sobą i z samym Bogiem. Identyczność istoty i istnienia w Bogu z jednej strony wynika z zakładanej przez Tomasza Jego prostoty, a z drugiej jest konsekwencją twierdzenia o nieredukowalności istnienia do istoty. Gdyby istnienie nie było tożsame z samym Bogiem i z Jego istotą, musiałoby być powodowane przez coś zewnętrznego wobec Boga, co jest niemożliwe. Mimo że istnienie Boga jest tożsame z Jego istotą, człowiek, tworząc ideę Boga, nie poznaje zarazem Jego istnienia jako czegoś w sposób oczywisty z niej wynikającego. Twierdzenie to stanowi krytykę ontologicznego dowodu istnienia Boga. Istnienie Boga jest oczywiste tylko dla Niego samego, ponieważ tylko On poznaje w sposób w pełni adekwatny swoją istotę. Stąd też dowody istnienia Boga (tzw. pięć dróg Tomasza) nie opierają się wyłącznie na dedukcji własności Boga, ale przede wszystkim na naszym poznaniu istnienia świata zewnętrznego i jego cech. Podstawą dróg Tomasza są twierdzenia opisujące naturę rzeczy (stworzenia są powiązane związkami przyczynowo-skutkowymi, tworzą hierarchię). Tomasz założył ponadto, że żadne stworzenie nie może być przyczyną samego siebie ani że stworzenia nie mogą same z siebie tworzyć hierarchicznego porządku. Zatem musi istnieć coś, co jest przyczyną sprawczą stworzeń (druga droga), co nadaje im ruch (pierwsza droga). Założył dodatkowo, że szereg przyczyn sprawczych czy poruszających nie może być nieskończony, a więc najwyższa przyczyna w takim szeregu jest Bogiem. W trzeciej drodze wskazał, że koniecznym warunkiem istnienia bytów niekoniecznych, z których składa się świat, jest istnienie bytu koniecznego, a w czwartej, że stopniowanie doskonałości w poszczególnych bytach zakłada istnienie czegoś najdoskonalszego. W piątej dowodził, że celowość urządzenia świata zakłada istnienie kogoś, kto go zaprojektował. We wszystkich tych rozumowaniach, inaczej niż w dowodzie ontologicznym, o istnieniu Boga wnosi się na podstawie realnego istnienia pewnych bytów, a nie wyłącznie na podstawie analizy treści pojęć. Tożsamość istnienia Boga z Nim samym jest nie tylko twierdzeniem teologii naturalnej, ale również prawdą objawioną. „Jestem, który jestem” (Wj 3,14) Tomasz interpretował jako wyjawienie przez samego Boga swego imienia, definiującego Jego naturę. Powstaje jednak problem, co dokładnie znaczy istnienie przypisane Bogu. Istnienie człowieka i istnienie Boga nie oznaczają tego samego, ponieważ do Boga nie można stosować pojęć, które człowiek tworzy na podstawie poznania otaczającej go rzeczywistości. Jest to niemożliwe dlatego, że Bóg przekracza ludzkie zdolności poznawcze, dostosowane do poznawania świata cielesnego. Z kolei uznanie orzeczeń o Bogu i o innych bytach za całkowicie wieloznaczne pozbawiłoby sensu ludzkie wypowiedzi o Nim. Problem ten usuwa uznanie trzeciego sposobu oznaczania, który nie jest ani całkowicie jednoznaczny, ani całkowicie wieloznaczny — to oznaczanie Tomasz nazwał analogią. Punktem wyjścia do zrozumienia znaczenia analogicznego, które stosuje się do naszych wypowiedzi o Bogu, jest to znaczenie danego pojęcia, które stosujemy przy opisie stworzeń. Następnie stwierdzamy, że własność stworzeń opisywana przez to pojęcie przysługuje w większym nasileniu Bogu i że ponadto obecność tej własności w Bogu jest przyczyną jej występowania w stworzeniach. Analogia zastosowana do istnienia oznacza tyle, że w Bogu jest coś, co nazywamy istnieniem i co jest przyczyną istnienia, w znaczeniu jednoznacznym, wszystkich stworzeń.
Według Tomasza zarówno rozum, jak i objawienie przyczyniają się do poznania prawdy o świecie i Bogu, wzajemnie się uzupełniając. Ich dziedziny nachodzą na siebie, z drugiej jednak strony — każde twierdzenie można zaklasyfikować bądź jako oparte na rozumie, bądź wywiedzione z prawd wiary objawionych w Biblii. Dwie wymienione grupy twierdzeń ułożone w sposób systematyczny tworzą 2 odrębne nauki — filozofię i teologię, które są autonomiczne, choć opisują tę samą rzeczywistość i zawierają częściowo te same twierdzenia.
Antropologia
Poza przedstawioną wyżej metafizyką na szczególną uwagę zasługują antropologia i etyka Tomasza. Fundamentem jego koncepcji antropologicznej jest definicja człowieka jako złożenia duszy i ciała. Za Arystotelesem Tomasz określił duszę jako formę człowieka, którego ciało jest materią. Istnieniem właściwym człowiekowi jest życie. Dusza według niego stanowi jedność, toteż człowiek ma jedną formę substancjalną, która ma różne władze spełniające odmienne funkcje: właściwą roślinom władzę wegetatywną, kierującą odżywianiem i wzrostem, właściwą zwierzętom władzę zmysłową, zarządzającą ruchem przestrzennym i poznaniem zmysłowym, oraz właściwą człowiekowi władzę umysłową, która odpowiada za poznanie rozumowe i wolę. Władza intelektualna jest w działaniu niezależna od ciała, co stanowi argument na rzecz jej niezależności bytowej, czyli jej nieśmiertelności. Za sprawą intelektu cała dusza, ponieważ stanowi niepodzielną jedność, zyskuje status formy samoistnej. Jednakże dusza oddzielona od ciała nie spełnia swoich niższych funkcji, do których konieczne jest ciało, toteż jest bytem niepełnym (incompletum). By dusza uzyskała pełnię właściwego sobie bytu, musi na powrót połączyć się z ciałem, z którym była związana. Ten nieusuwalny ślad związku duszy z ciałem i wymóg jego odtworzenia określił Tomasz jako dostosowanie (commensuratio) duszy do konkretnego ciała, co wyjaśnia w sposób filozoficzny zmartwychwstanie ciał.
Etyka
Etyka wg Tomasza z Akwinu dotyczy działań człowieka. Działanie człowieka zależy od właściwego mu sposobu istnienia, który wyznaczają umysłowe władze jego duszy, rozum i wola. Sprawiają one, że człowiek jest zdolny do świadomego i wolnego kierowania czynami. Koniecznym założeniem tego jest wolność woli. Obie władze umysłowe współpracują ze sobą na wszystkich etapach działania zgodnie z ogólną formułą, że wola chce tego, co wskazuje jej rozum, a wola chce, by rozum poznawał. Wszystkie działania muszą przestrzegać zasady, że przedmiotem chcenia jest dobro (szczęście), a zła należy unikać. Zasada ta jest etycznym odpowiednikiem pierwszych zasad poznania. Zbiorem reguł postępowania jest prawo, którego źródłem jest Bóg, choć jego treści mogą być poznane rozumowo. Ponieważ wszystkie działania mają charakter jednostkowy, a prawo ogólny, w człowieku musi być sprawność (habitus), za pomocą której można zastosować ogólną regułę do jednostkowego działania. Władzą tą jest sumienie (conscientia). Wielokrotne podejmowanie właściwych decyzji oraz ich właściwa realizacja powodują powstanie cnót, czyli sprawności, które ułatwiają dobre postępowanie. Nauka T. o cnotach jest zbliżona do nauki Arystotelesa, toteż T. również dzieli cnoty na bezpośrednio związane z działaniem i poznawcze oraz uznał cnotę za stan pośredni między 2 wadami. Zasadniczym problemem etyki T. jest stosunek tego, co przyrodzone, do tego, co nadprzyrodzone, jego wyrazem — twierdzenie, że przyrodzone człowiekowi dążenie do szczęścia swój ostateczny kres znajduje w zbawieniu, które ma już charakter nadprzyrodzony. Podobnie cnoty dzielą się na przyrodzone oraz nadprzyrodzone, czyli teologalne, przy czym są one darem Boga i nie można ich uzyskać w sposób przyrodzony. Dopiero posiadanie tych drugich otwiera drogę do zbawienia. Rozwiązanie problemu relacji natury do nadprzyrodzonej łaski przebiega podobnie jak rozstrzygnięcie kwestii stosunku filozofii do teologii. Choć szczęście można osiągnąć jedynie dzięki działaniom wynikającym z cnót teologalnych, działania zgodne z regułami prawa naturalnego mają wartość etyczną.
Państwo
Spośród zagadnień etyki szczegółowej na uwagę zasługuje polityka Tomasza, czyli nauka o regułach postępowania w obrębie państwa. Tomasz podtrzymał tezę Arystotelesa o społecznej naturze człowieka, stwierdził ponadto, że pełnię swoich możliwości człowiek może zrealizować tylko w ramach społeczeństwa. Naczelnym zadaniem państwa jest dobro wspólne (bonum commune) wyznaczane przez prawo naturalne, co sprawia, że władca winien być mu podporządkowany. Jeżeli nie spełnia on swego zadania, poddani mogą starać się pozbawić go urzędu legalnymi środkami, a gdyby był uzurpatorem, mogą go nawet usunąć siłą. Dzieła Tomasza zebrano w Opera omnia (Rzym 1882, tzw. Editio Leonina, od 1972 wyd. ponownie, w wersji w pełni krytycznej).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Angelico Fra, Sacra Conversazione, fragment przedstawiający św. Tomasza z Akwinu ze św. Wawrzyńcem — Museo di San Marco, Florencja fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Lippi Filippino, Św. Tomasz z Akwinu zawstydza heretyków, fragment fresku w kaplicy rodziny Caraffa przy Santa Maria Sopra Minerva w Rzymiefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia