Bóg
 
Encyklopedia PWN
Bóg, bóg,
ponadziemska istota, będąca racją istnienia i funkcjonowania świata i człowieka.
W religii i filozofii pod pojęciem Boga rozumie się jedyny Byt duchowy (monoteizm, gdzie pojęcie to funkcjonuje jako nazwa własna, imię) albo wiele różnych bytów nadziemskich, pozostających w różnych relacjach do siebie i świata i w różny sposób otaczanych czcią religijną (politeizm, henoteizm); we wszystkich tych przypadkach Bóg może być ponadto pojmowany jako odrębny i różny od świata (transcendentny) albo z nim tożsamy (całkowicie — w panteizmie lub częściowo — w panenteizmie); rozważaniu podlega także wpływ Boga na świat (jego opatrzność), którą neguje deizm; wszystkim tym stanowiskom teistycznym przeciwstawia się ateizm, negujący samo istnienie Boga.
W religijnych koncepcjach Boga z reguły dominuje wyjaśnienie relacji między człowiekiem i Bogiem oraz uzasadnienie sprawowania kultu, wyznawania określonej wiary i przyjęcia pewnych norm moralnych, z czego wynika podkreślanie wyjątkowości Boga, jego niezwykłej mocy oraz opiekuńczego odniesienia (opatrzności) względem świata i człowieka. W tzw. religiach kosmicznych (do których zalicza się m.in. religie ludów pierwotnych, religie starożytnego Egiptu, Mezopotamii, Persji, Grecji i Rzymu, Dalekiego Wschodu oraz religie Germanów, Celtów i Słowian) operuje się przede wszystkim przedstawieniami symbolicznymi lub fantastycznymi, w których cechy boskie przypisuje się ciałom niebieskim (Słońcu, Księżycowi, gwiazdom i planetom oraz całemu niebu), siłom przyrody ziemskiej, roślinom, zwierzętom i ludziom, a także poszczególnym dziedzinom życia ludzkiego. W Piśmie Świętym, odwołującym się do objawienia historycznego, krystalizuje się najpierw (w Starym Testamencie jako podstawie judaizmu) konsekwentny monoteizm, w świetle którego jeden jedyny Bóg, radykalnie transcendentny względem świata, jest Stwórcą i Panem wszystkiego, objawiającym się za pośrednictwem proroków (podobna koncepcja znajduje się w islamie, którego inspiracją jest Koran); w tym samym kontekście objawienia biblijnego (dopełnionego o Nowy Testament) mieści się chrześcijaństwo, wg którego Bóg jest jeden w 3 osobach (Trójca Święta), a jednorodzony Syn Boży dla zbawienia ludzi stał się człowiekiem, umarł na Krzyżu i zmartwychwstał oraz kontynuuje dzieło odkupienia przez swój Kościół; te religijne koncepcje Boga są opracowywane w różnych teologiach.
W koncepcjach filozoficznych dominują rozważania dotyczące istnienia Absolutu, jego natury i atrybutów, oraz przyczynowości i opatrzności; w filozofii klasycznej (pojmowanej jako autonomiczna w stosunku do innych rodzajów poznania wiedza o przyczynach rzeczywistości) oprócz autorów starożytnych (m.in. Platona i Arystotelesa), wczesnochrześcijańskich (m.in. św. Augustyn) i średniowiecznych (scholastyka) najdojrzalszą koncepcję Absolutu tożsamego z jedynym Bogiem przedstawił św. Tomasz z Akwinu; wskazał na autonomię naturalnego (rozumowego) poznania Boga, dokonywanego w obrębie metafizyki, dowodził, że Bóg jest Istnieniem Samoistnym, Bytem osobowym i Stwórcą (przyczyną sprawczą istnienia) wszystkich innych bytów, sprawującym powszechną i nieograniczoną opatrzność względem stworzeń (pogląd ten jest rozwijany współcześnie w tomizmie przez E. Gilsona i J. Maritaina); w filozofii opierającej swoje poznanie na wierze religijnej, w intuicjonizmie, w fenomenologii itp. przyjmuje się, że dociekania filozoficzne na temat Boga służą wyjaśnieniu prawd wiary, jej racjonalizacji lub uzasadnieniu pozaracjonalnemu (pogląd taki występuje m.in. u niektórych Ojców Kościoła, w XIX-wiecznym fideizmie, w myśli S. Kierkegaarda, H. Bergsona, M. Blondela i M. Schelera); w filozofii scjentystycznej (związanej ściśle z naukami szczegółowymi) nie stawia się wprost problemu Boga, a ustosunkowanie się do niego (pozytywne lub negatywne) jest wymuszone przez fakt kulturowy występowania wiary w Boga (najwyraźniejszymi przykładami takiej postawy są encyklopedyści, pozytywizm E. Comte’a, neopozytywizm i filozofia analityczna). W dziejach filozofii formułowano rozmaite tzw. dowody na istnienie Boga, wśród których można wyróżnić: 1) dowody metafizyczne („pięć dróg” św. Tomasza z Akwinu, gdzie punktem wyjścia jest: ruch, przyczynowość sprawcza, przygodność bytów, stopnie doskonałości i celowości); 2) argumenty pozametafizyczne (formułowane na podstawie teorii naukowej, doświadczenia psychologicznego oraz faktu istnienia religii i doświadczenia religijnego), w tym m.in. argument wywodzony z doświadczenia obowiązku moralnego, z pragnienia szczęścia oraz argument oparty na analizie zjawisk religijnych (fakt powszechnego występowania religii w świecie) i właściwych im doświadczeń mistycznych. Zakwestionowanie filozoficznych podstaw uzasadnienia istnienia Boga (agnostycyzm) ma swoje główne źródło w empiryzmie D. Hume’a i krytycyzmie I. Kanta, natomiast przykładem otwartej negacji Boga jest ateizm.
PAWEŁ MILCAREK
Bibliografia
R. OTTO Świętość, Warszawa 1968;
M. GOGACZ Poszukiwanie Boga, Warszawa 1976;
L. ELDERS Filozofia Boga, Warszawa 1992;
E. GILSON Bóg i ateizm, Kraków 1996.
zgłoś uwagę
Ilustracje
An, bóg siedzi na tronie w koronie z rogów, nad jego głową widoczne są symbole astralne triady bóstw: Sin, Isztar i Szamasz, kamień graniczny kudurru z Suzy, XIII w. p.n.e. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rublow Andriej, Święta Trójca, 1411 lub 1425–27 — Galeria Tretiakowska, Moskwafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia