Bogini-Matka
 
Encyklopedia PWN
Bogini-Matka:
1) Żeńskie bóstwo występujące w różnych panteonach w roli rodzicielki bogów i ludzi; np.: Afrodyta, Asztarte, Coatlicue, Demeter, Durga, Frigg, Gaja, Hathor, Hebat, Hera, Isztar, Izanami, Izyda, Kali, Kybele, Nerthus, Pachamama, Papa, Prythiwi, Potnia, Rea, Śakti, Tiamat, Wenus.
2) Najwyższe bóstwo roln. kultur neolitycznych o wielu imionach, postaciach i funkcjach; jako kreatywna siła kosmosu uznana za boginię uosabiającą potencję życia. Zgodnie z rekonstrukcjami neolityczna B.-M. była dawczynią życia, opiekunką ziemi i jej płodów, karmicielką i uzdrowicielką, boginią rządzącą procesami wzrastania roślin oraz narodzinami i życiem, a także śmiercią i zmartwychwstaniem ludzi, przynoszącą nieśmiertelność i wyzwolenie. Panowała nad światem podziemnym i jego mieszkańcami; jako znająca tajemnice życia i śmierci była patronką kultów misteryjnych, matką mądrości i czarnej magii. Jej opiekuńcze łono było synonimem raju i odkupienia, celem ludzkich tęsknot za zbawieniem. Od strony negatywnej B.-M. była związana z otchłanią, przerażającym światem śmierci, rozkładu i destrukcji. Jako władczyni nieuchronnej śmierci B.-M. była także widziana w roli pani losu, zarówno w wymiarze kosm., jak i jednostkowym, zasiadającej na szczycie nieba kosm. prządki nici przeznaczenia. Zdaniem R. Gravesa B.-M., będąc uosobieniem cyklicznej zmienności, objawiała się w 3 gł. postaciach symbolizowanych przez fazy Księżyca: jako dziewica (sierp), dojrzała kobieta-karmiąca matka i kochanka (pełnia) oraz jako starucha-wiedźma (nów). Fazy cyklu, czyli wzrostu i zaniku, stanowią 2 strony rzeczywistości wzajemnie się warunkujące. W kompleksie religijnym B.-M. znalazły odzwierciedlenie różne cykle: astr., wegetacyjny, kobiecej płodności i ludzkiego życia, a w konsekwencji cały proces kosmogoniczny. B.-M. jako matka całego świata patronuje narodzinom życia, wyłonieniu się ziemi z kosm. wód płodowych. Kojarzy się z wnętrzem ziemi i stałością (kulty chtoniczne), z której wszystko wyrasta i do której wszystko powraca. Kompleks B.-M. obejmuje bogatą i różnorodną symbolikę kojarzoną z jej prerogatywami. Większość z nich wiąże się z płodnością i żyznością, w rodzaju rogu obfitości, zaoranego pola, ogrodu. Kamienie są jej kośćmi, gleba — ciałem, rośliny — włosami. B.-M. może kojarzyć się ze skałą, jaskinią, drzewem, źródłem, studnią, a zwłaszcza, jak twierdzi E. Neumann, naczyniami albo kwiatami w kształcie naczyń (np. róża, lotos), związanymi z symboliką łona i zawartych w nim mocy płodności (woda życia). B.-M. przebywa we wszelkich zbiornikach wodnych, studniach i źródłach, a jej postaciami są nimfy, rusałki czy boginki.
Bogata ikonografia neolitycznego Bliskiego Wschodu wskazuje na powszechny kult B.-M. Posążki z Çatalhöyük (Anatolia) i Tall Arpaczija (Mezopotamia) przedstawiają ją w trakcie porodu lub w geście ofiarowania światu pokarmu, jako nagą kobietę obejmującą dłońmi piersi. Towarzyszy jej często zwierzę z rodziny kotowatych, symbolizujące potęgę B.-M. w jej niszczycielskim i władczym aspekcie. Bogini zasiada na tronie bez oparcia lub na wielkim drapieżniku; figurka z Çatalhöyük ukazuje B.-M. na tronie o lamparcich cechach. W późniejszej ikonografii naga bogini jest przedstawiana jako stojąca na grzbiecie lwa lub w rydwanie zaprzężonym w koty (Isztar, Kybele, Frigg). Konwencjonalizacja figurek wskazuje na symbol. traktowanie postaci B.-M., jej wizerunek jest zredukowany do oczu (figurki wotywne z Tell Brak w Iraku, idole z Los Millares w Hiszpanii), trójkąta lub rombu łonowego i piersi, symbolizujących odpowiednio jej magiczną wszechwiedzę, moc płodności i moc żywicielską. Za gł. miejsca kultu B.-M. uważa się jaskinie, labirynty, spichlerze i ogniska domowe, zwłaszcza szczyty wzgórz (tzw. Górska Bogini). Boginię jako ośrodek wszechrzeczy utożsamiano z osią kosm., a jej łono z centrum świata (gr. omphalós). Wizerunek B.-M. pojawiał się często w grobowcach neolitu (np. Vallée du Petit Morin, w dep. Marne we Francji) w postaci stylizowanej bramy prowadzącej w zaświaty (tzw. Brama Łona). Związek labiryntu z Wielką Boginią jest zjawiskiem uniwersalnym, obecnym w ikonografii na ceramice neolitycznej od Tripolie po Yangzhao.
Współczesne interpretacje rozwoju kompleksu religijnego B.-M. są rozbieżne; część archeologów neguje jego istnienie w neolicie (A. Fleming). Inni widzą obecność B.-M. w górnym paleolicie jako Pani Dzikiej Zwierzyny (gr. Potnia Theron), kojarząc pierwiastek kobiecy z płodnością i obfitością. Według M. Eliadego w neolicie postać B.-M. utraciła swój kosm. charakter Matki-Ziemi, małżonki Ojca-Nieba, i zaczęła być wiązana z płodnością gleb i roślinnością uprawną. Z kolei analiza ikonografii bliskowschodniej wskazuje na obecny w neolicie zespół kultowy bogini rządzącej przyrodą i podporządkowanego jej bóstwa męskiego, co roku umierającego i rodzącego się na nowo jako bóg wegetacji, wyprowadzanego przez matkę-kochankę z czeluści świata podziemnego. Wraz ze wzrostem roli mężczyzny w społeczeństwach roln. zespół symboli boga wegetacji uniezależnia się, aby w epoce brązu zająć pozycję nadrzędną w stosunku do B.-M. Oprócz bogów typu wegetacyjnego pojawili się też bogowie „meteorologiczni”: nieba, powietrza, burzy, gromu, którzy pozbawili B.-M. jej atrybutów niebiańskich i większości symboli; zdaniem Gravesa, nastąpiło to wskutek ukształtowania się mitologii „olimpijskiej”, w której bogowie żenią się z poszczególnymi aspektami dawnej B.-M. Interpretacje psychoanalityczne (C.G. Jung, Neumann) wskazują na archetypowy charakter symboliki B.-M., opartej na uniwersaliach gatunkowych (kobieta jako matka dająca życie, źródło pierwotnej wiedzy i przyjemności zmysłowych). Według Junga, B.-M. to obdarzona mocą nieświadomości kobieca cząstka umysłu. W ujęciu Neumanna, archetyp B.-M. zawiera się w 2 aspektach: stara bogini–młoda bogini oraz pozytywna postać–negatywna postać, dając 4 gł. elementy: Wielka Matka, Dziewica, Stara Wiedźma, Młoda Wiedźma, symbole pełniące funkcje „wyzwalające” w transformacji duchowej.
Andrzej Szyjewski
Bibliografia
B. Rutkowski Wyspy wiecznego szczęścia. Zarys religii wczesnogreckiej, Wrocław 1975;
M. Eliade Historia wierzeń i idei religijnych, t. 1, Warszawa 1985;
K. Kowalski Eros i Kostucha, Warszawa 1990;
P. Evdokimov O naturze kobiety, Poznań 1992;
G. Baudler Bóg i kobieta. Historia przemocy, seksualizmu i religii, Gdynia 1995;
M. Eliade Mity, sny, misteria, Warszawa 1998.
J. Przyluski Le Grande déesse, Paris 1950;
R. Berndt Kunapipi: A Study of an Australian Aboriginal Religious Cult, Melbourne 1951;
E. Neumann The Great Mother: An Analysis of the Archetype, New York 1963;
R. Graves White Goddess, London–Boston 1990;
A. Getty Goddess: Mother of Living Nature, London 1990.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia