islam

islam

[arab. al-islām, ‘oddanie (Bogu)’],

uniwersalna (światowa) religia monoteistyczna, objawiona arabskiemu prorokowi Mahometowi przez jednego Boga — Allaha;

wyznawcy islamu, muzułmanie (ok. 1,2 mld), tworzą społeczność wiernych zwaną umma, żyją głównie w Azji i Afryce; islam wyznaje 93% Arabów, większość Turków, Persów, Afgańczyków, Pakistańczyków i Indonezyjczyków; w Europie islam jest drugą religią po chrześcijaństwie, wyznają go muzułmanie na Bałkanach (Turcja, Bułgaria, Kosowo, Albania), a także emigranci muzułmańskiej w Europie Zachodniej (Arabowie, Turcy, Pakistańczycy i in.); w Polsce islam wyznaje kilkutysięczna mniejszość pochodzenia tatarskiego; w USA jest wyznawany przez niewielkie grupy etniczne, m.in. przez ludność pochodzenia afrykańskiego (The Nation of Islam). Islam pojawił się na początku VII w. wśród arabskich plemion Półwyspu Arabskiego jako kontynuacja i rozwinięcie judaistycznego i chrześcijańskiego monoteizmu. Twórcą tej religii był Muhammad Ibn Abd Allah (ok. 570–632), znany w Europie jako Mahomet, który ogłosił się w Mekce wysłannikiem Boga i jego prorokiem; Mahomet twierdził, że Bóg przekazał mu objawienie zawarte w Koranie, które usuwało i poprawiało zmiany wprowadzone do wiary w jedynego Boga przez Żydów i chrześcijan; Koran, wg muzułmanów ostateczne uzupełnienie uznawanej przez nich (z zastrzeżeniami) Biblii, został „objawiony” w języku arabskim, ale islam jest religią uniwersalną, przeznaczoną dla całej ludzkości. Pierwszymi wyznawcami islamu byli najbliżsi krewni proroka, a po jego przeniesieniu się 622 do Medyny (hidżra) — kilka plemion arabskich; do 632 Mahomet pozyskał dla nowej wiary politeistyczne dotąd plemiona Półwyspu Arabskiego i stworzył organizację państwową opartą na muzułmańskiej doktrynie religijnej; w islamie nie ukształtowały się stan kapłański i organizacja typu kościelnego — nie była ona potrzebna, gdyż struktury władzy państwowej były tożsame z religijnymi. Po śmierci Mahometa 632 jego następcy (kalifowie) rozpoczęli podboje, prowadząc „świętą wojnę” (dżihad); rozpowszechniły one islam w Afryce Północnej i Azji Zachodniej aż po Indie i Chiny; ich celem było podporządkowanie niemuzułmanów panowaniu islamu — jedynie innowiercy, tacy jak chrześcijanie, żydzi i wyznawcy innych religii objawionych (tzw. ludzie Księgi ahl al-kitab), nie powinni być nawracani siłą i należeli do kategorii zimma [‘podopieczni’]; mieli samorząd i byli zobowiązani do płacenia podatków (dżizja, charadż); inni, czyli „poganie” (głównie wyznawcy religii animistycznych), nie mieli wyboru. W następnych wiekach muzułmanie stworzyli rozwiniętą cywilizację i wielkie imperia: kalifat umajjadzki i abbasydzki, imperium osmańskie, perskie, Wielkich Mogołów w Indiach.

Podstawowy dogmat islamu to wiara w jedynego Boga — Allaha, czyli ścisły monoteizm; ideę jedynobóstwa rozwinięto w dogmatyce islamu, zabraniając przedstawiania ludzi i zwierząt w sztuce (ikonoklazm) oraz upodabniania Boga do ludzi (zakaz antropomorfizacji Boga). Oprócz wiary w Allaha muzułmanina obowiązuje wiara w anioły, księgi objawione (Koran, Stary i Nowy Testament), proroków (od Adama, Abrahama, Jezusa do Mahometa) oraz w życie pozagrobowe. Praktyka życia religijnego opiera się na przestrzeganiu 5 obowiązków, zwane „filarami wiary” (arkan ad-din), które obejmują: 1) wyznanie wiary w jedynego Boga (szahada); 2) modlitwę odmawianą pięciokrotne w ciągu dnia (salat); 3) post (saum) w miesiącu ramadan; 4) jałmużnę (zakat), podatek na rzecz gminy muzułmańskiej; 5) pielgrzymkę (hadżdż) do Mekki przynajmniej raz w życiu. Związane są z nimi 2 najważniejsze święta islamskie (znane w Polsce pod turecką nazwą bajram): Święto Zakończenia Postu (id al-fitr) i Święto Ofiar (id al-adha); świętuje się też Urodziny Proroka (maulid an-nabi). Szczegółowe zasady islamu są ujęte w prawie muzułmańskim (szari’at). Podstawowe źródła prawa to Koran i tradycja (sunna) zawarta w precedensach prawnych, zwanych hadisami; opierając się na nich muzułmańscy uczeni (alimowie) — teolodzy i prawnicy — za pomocą różnych metod (np. zasady analogii czy zgodnej interpretacji) opracował zbiór przepisów prawnych obejmujących zarówno życie religijne, jak i świeckie każdego muzułmanina. Taki charakter prawa muzułmańskiego zadecydował, że islam stał się nie tylko religią, lecz także odrębnym, zamkniętym systemem kulturowym. Prawo muzułmańskie reguluje obowiązki religijne (ibadat) oraz działania w życiu doczesnym (mu’amalat); ds. doczesnych należą systemy sprawowania władzy, administracji państwowej, życia społecznego (handel, sprawy cywilnej, majątkowe itp.); prawo muzułmańskie poświęca sporo uwagi prawom kobiety — wprowadza (w odróżnieniu od prawa plemiennego) ochronę jej praw w zakresie dziedziczenia majątku, pozycji wobec męża i dzieci oraz ściśle określa jej miejsce w społeczeństwie u boku mężczyzny. Zbiory przepisów prawnych zostały wypracowane na przełomie VIII i IX w. w ramach 4 szkół prawnych (mazhabów) oraz odrębnej szkoły prawa szyickiego (szyizm); różnią się one między sobą metodami jurysprudencji (fikh) i szczegółami w przepisach prawnych. Teologia muzułmańska dzieli się na tradycjonalistyczną i spekulatywną (kalam). Teologia tradycjonalistyczna wyrosła z badań nad Koranem, tradycją i prawem islamu (Ibn Hanbal, Asz-Szafi’i). Relacje między człowiekiem a wiarą badała teologia spekulatywna (mutazylici). Rozważanie problemu wolnej woli człowieka (kadar) podzieliło teologów na zwolenników teorii wolnej woli, kadarytów, i ich przeciwników dżabrytów; grzech i brak pobożności u charydżytów wykluczał muzułmanina z gminy (a nawet mógł być powodem skazania na śmierć), a u murdżyitów decyzja o ukaraniu grzesznika należała wyłącznie do Boga na Sądzie Ostatecznym. Największą rolę w teologii odegrali mutazylici, którzy, uznając wolną wolę człowieka, opowiadali się za racjonalizmem i doprowadzili do rozkwitu nauki w islamie (arabska filozofia średniowieczna). W VII w., w wyniku sporu o władzę kalifa w państwie muzułmańskim, oderwało się ugrupowanie szyitów, zapoczątkowując trwający w islamie do czasów współczesnych podział na szyitów i — stanowiących większość — sunnitów; pierwsi kalifowie: Abu Bakr, Umar I, Usman i Ali Ibn Abi Talib (tzw. kalifowie sprawiedliwi, prawowierni) zostali uznani przez całą społeczność muzułmańskiej; szyici twierdzili, że władza należy się wyłącznie potomkom proroka, czyli synom kalifa Alego i Fatimy, córki Mahometa; sunnici przyjęli rozwiązanie pragmatyczne, wypracowane w toku walk o kalifat (kalifem zostawał ten, kto faktycznie zdobył władzę). Spór między szyitami i sunnitami zgorszył ugrupowanie charydżytów, którzy odłączyli się i utworzyli własne państewka. W ramach szyizmu powstawało wiele ugrupowań o zróżnicowanych koncepcjach władzy; wszystkie uznawały wyłącznie prawo Alego i jego potomków do kalifatu. Spory toczyły się wokół kolejności i liczby następców Alego, zwanych imamami; zajdyci uznawali czterech, isma’ilici — siedmiu, imamici — dwunastu, ostatni imam był uznawany za nieśmiertelnego, żyjącego w ukryciu; miał się on pojawić przed końcem świata jako zbawiciel (mahdi); z szyizmu wywodzą się niektóre ugrupowania nie zawsze akceptowane przez innych muzułmanów: druzowie, nusajryci (alawici), jazydzi. W wyniku sporów doktrynalnych między sunnitami a szyitami utrwalił się w islamie ścisły związek władzy z religią i zostały wypracowane podstawy prawne państwa muzułmańskiego oraz teoria polityczna; określała ona zasady wybierania najwyższego władcy (kalifa lub imama), jego obowiązki oraz system administracyjny kalifatu i funkcje wyższych urzędników — wezyrów, sędziów (kadi), emirów itd.; w sunnizmie zasady te, wyprowadzone z praktyki sprawowania władzy, zostały opracowane w X–XI w. (m.in. przez Al-Mawardiego); w szyizmie były to jedynie rozważania teoretyczne, różne w każdym z ugrupowań; charakterystyczne dla szyizmu było wytworzenie się hierarchii teologów pełniących funkcję „duchowieństwa” i sprawujących tylko religijną władzę nad wiernymi, zastępując tzw. ukrytego imama; stałe prześladowania szyitów przez sunnickich kalifów doprowadziły do powstania zasady ukrywania (takijja, kitman) prawdziwych przekonań religijnych, co z kolei sprzyjało kształtowaniu się ruchów ezoterycznych i mistycyzmu. Mistycyzm muzułmański (sufizm) pojawił się w IX–X w. jako reakcja na laicyzację życia, urzeczywistniał dążenia ascetyczne; mistycy organizowali się w bractwa; ich dążeniem było poznanie istoty Boga i mistyczne złączenie z nim. W czasach nowożytnych w islamie pojawiły się tendencje rozszerzenia idei islamu przez łączenie go z innymi doktrynami religijnymi (tzw. religie synkretyczne) — w Indiach sikhizm i  „religia Boga” (din-i ilahi) sułtana Akbara z dynastii Wielkich Mogołów (połączenie islamu z hinduizmem), w Persji babizm i bahaizm oraz obecnie w Indiach ahmadijja.

Od XVIII w. w islamie pojawiały się ruchy reformatorskie głoszące hasło odnowy islamu: wahhabizm na Półwyspie Arabskim, bractwo sufickie sanusijja w Libii. W XIX w. pod wpływami europejskimi działali reformatorzy: Al-Afghani (1838–97), Chajr ad-Din (1822–89), Muhammad Abduh (1849–1905); głosili oni, że społeczeństwa muzułmańskiego opierając się na islamie mogą osiągnąć rozwój cywilizacyjny równy społeczeństwom Zachodu; jednym z warunków miała być realizacja idei panislamizmu; likwidacja kalifatu w Turcji 1924 nadzieje te zniweczyła. Powstały ogólnoświatowe organizacje muzułmańskie: Organizacja Konferencji Muzułmańskiej (1971) i Liga Świata Muzułmańskiego (1962). W XX w., jako przeciwwaga tendencji reformatorskich, powstał w islamie ruch tzw. fundamentalistyczny (zwany także islamizmem), którego głównym dążeniem było ponowne upolitycznienie islamu Zachodnie modele polityczne nie przystawały do tradycji islamu; odrzucając zachodnią ideologię, a przede wszystkim prawo i etykę, fundamentaliści odwoływali się do wartości religii muzułmańskiej (np. Stowarzyszenie Braci Muzułmanów założone w Egipcie, czy poglądy Abu al-Ala al-Maududiego z Pakistanu); ich głównym dążeniem było oparcie systemu władzy na zasadach islamu Na rozwój tendencji fundamentalistycznych szczególny wpływ miały przemiany lat 70. W wyniku embarga naftowego po wojnie arabsko-izraelskiej 1973 doszło do znacznego wzbogacenia się konserwatywnych państw muzułmańskich wspierających rozwój islamu, w tym ruchy antyzachodnie i fundamentalistyczne. Rewolucja w Iranie i powstanie republiki muzułmańskiej 1978–79 spowodowała zwiększenie popracia dla ruchów fundamentalistycznych w całym świecie muzułmańskim. Wojny w Afganistanie (po 1979) i w Libanie (po 1976) wywołały niezadowolenie z sowieckiego i europejskiego interwencjonizmu w świecie islamu Z kolei na Zachodzie to zaostrzenie się ekstremizmu muzułmańskiego zrodziło teorię zderzenia cywilizacji, wg której nieuchronna jest konfrontacja m.in. między islamem a kulturą zachodnią (S.P. Huntington). Do głosu coraz częściej dochodzą międzynarodowe organizacje fanatycznych terrorystów, które w imię islamu dokonują aktów agresji na symbole kultury zachodniej (wykorzystanie samolotów pasażerskich do ataków na ważne budynki w Nowym Jorku i Waszyngtonie dokonane 11 IX 2001).

Islam na Malajach i w Indonezji.

Na Malaje i do Indonezji islam zaczął przenikać za pośrednictwem kupców z Indii w XIII w. (najwcześniejsze świadectwo — relacja Marco Polo z 1292); w ciągu następnych wieków stopniowo wypierał hinduizm i buddyzm, przenikając do coraz szerszych warstw społeczeństwa; na Półwyspie Malajskim i obszarze ob. Indonezji zaczęły powstawać silne sułtanaty muzułmańskie (np. Aceh na Sumatrze); w miarę utrwalania się nowej religii zaczęły się też zarysowywać jej charakterystyczne cechy regionalne, jak np. mistycyzm (na Jawie od XV, zaś na Sumatrze od XVII w.). Muzułmanie tego obszaru są sunnitami, oprócz tradycji sunnickiej są również obecne wpływy szyickie (np. w kulcie kalifa Alego oraz jego synów: Al-Hasana i Al-Husajna). Na Jawie muzułmanie dzielą się na wyznawców ortodoksyjnych (putihan ‘biali’) oraz przeważających liczebnie wyznawców heterodoksyjnych (abangan ‘czerwoni’), których religia jest mieszaniną elementów islamu, hinduizmu i animizmu. Obecnie ok. 87% mieszkańców Indonezji i ok. 53% mieszkańców Malezji stanowią muzułmanie.

Islam w Czarnej Afryce.

Muzułmanie stanowią 1/3 czarnej ludności Afryki. Najbardziej zislamizowane są kraje strefy Sahelu (od Senegalu po Sudan), Somalia oraz nadmorskie rejony Kenii i Tanzanii. Do wschodniej Afryki islam zaczął docierać już od VII w.: drogą lądową z Egiptu przez Sudan do Etiopii i drogą morską z Półwyspu Arabskiego do Somalii, Kenii i Tanzanii. Osadnictwo arabskich handlarzy na wybrzeżu wschodniej Afryki doprowadziło w ciągu wieków do powstania muzułmańskiej cywilizacji suahilijskiej. Penetracja islamu w głąb zachodniej Afryki przebiegała transsaharyjskimi szlakami handlowymi z Maghrebu. Od XI w. nową wiarę zaczęły krzewić warstwy rządzące w imperiach Ghany, Mali, Songhaju i in. Proces islamizacji ludności przyspieszyła w XVIII i XIX w. działalność reformatorów religijnych z ludów Fulanów, Tukulerów i Mande. Islam w Czarnej Afryce jest zjawiskiem złożonym; współcześnie występują w nim 3 różne nurty: 1) nurt fundamentalistyczny, przejęty po reformatorach religijnych XIX w., głoszący hasła powrotu do pierwotnej czystości wiary; 2) nurt modernistyczny, zaangażowany mocno w życie polityczne społeczeństw afrykańskich; 3) nurt tzw. czarnego islamu, zjawiska powszechnego w całej Afryce, zwłaszcza wśród ludności wiejskiej, w którym dogmaty i obrzędy islamu łączą się z wierzeniami animistycznymi (np. wiarą w duchy przodków) i rodzimymi rytuałami magiczno-religijnymi. Do charakterystycznych zjawisk czarnego islamu (zwłaszcza u Kuszytów) należą też: kult miejscowych świętych (marabutów — rozpowszechniony wśród Berberów Afryki Północnej) i pielgrzymki do lokalnych miejsc świętych. Wyznawcy islamu w Czarnej Afryce są niemal wyłącznie sunnitami. Najważniejszymi bractwami muzułmańskimi są: kadirijja, tidżanijja i ahmadijja, która przybyła do Afryki z Indii.

Bibliografia

J. BIELAWSKI Islam, religia państwa i prawa, Warszawa 1973;

tegoż Islam, Warszawa 1980;

F. Robinson Świat islamu, Warszawa 1996;

J. Danecki Kultura islamu. Słownik, Warszawa 1997;

tegoż Podstawowe wiadomości o islamie, t. 1–2, Warszawa 1998.

Żywot Proroka, miniatura przedstawiająca Mahometa, Abu Bakra i Alego jadących do Mekki, XVI w.

Stambuł, wnętrze Błękitnego Meczetu (Turcja)

Kruszyniany, tatarski mizar

Mahomet, miniatura mogolska

Miradż al-. Nocna podróż do nieba Proroka Mahometa, turecka miniatura z Züdbetü't Tevârih — Islam Eserleri Müzeşi, Stambuł

Teheran, meczet grobowy Chomejniego (Iran)