Indie. Historia
 
Encyklopedia PWN
Indie. Historia.
Himalaje i Hindukusz od północy, pustynia Thar od zachodu oraz delta Gangesu od wschodu tworzą bariery naturalne oddzielające Indie od Azji. W IV tysiącleciu p.n.e., najpierw w Beludżystanie, a następnie w dolinie Indusu i na jej okrainach pojawiło się rolnictwo zbożowe i chów zwierząt, przeniesione z obszaru Iranu. Te nowe formy gospodarki doprowadziły do powstania ok. połowy III tysiąclecia p.n.e. oryginalnej kultury Indusu o charakterze miejskim. Odkryte i zbadane miasta: Harappa i Mohendżo Daro w dolinie Indusu (Pakistan), Ahar i Kalibaugan w Radźasthanie oraz Lothal w Gudźaracie można porównać z miastami Bliskiego Wschodu z III tysiąclecia p.n.e. ze względu na użycie jako budulca suszonej i wypalanej cegły oraz starannie planowaną zabudowę. Ogromną rolę odgrywała dalekosiężna wymiana handlowa z użyciem trakcji kołowej i żeglugi morskiej (dok w Lothal) poświadczona importami sumeryjskimi w miastach kultury Indusu (pieczęcie) i z doliny Indusu nad brzegami Zatoki Perskiej.
Około XV w. p.n.e. przybyły do Indii pastersko-rolnicze plemiona Arjów, które częściowo wchłonęły pewne elementy kultur miejscowych, narzucając swoją własną kulturę i religię. Arjowie zajęli stopniowo obszary dolin Indusu i Gangesu. Dotychczasowi wodzowie plemienni organizowali samodzielne państewka (np. państwo Bharatów), co stało się przyczyną wojen, np. wspomniana w Rygwedzie bitwa 10 królów, zakończona zwycięstwem króla Bharatów (w końcu II tysiąclecia p.n.e.). Społeczeństwo za czasów Arjów dzieliło się na warny, czyli stany społeczne, wewnątrz których wyodrębniły się dźati (kasty hinduskie). Od VI w. p.n.e. istniały liczne królestwa, m.in. Kośala, Magadha, Awanti, oraz potężne niezależne organizacje plemienne. W 327 p.n.e. do doliny Indusu dotarły wojska Aleksandra III Wielkiego. Władcy Magadhy oparli się najazdowi Greków. W północno-zachodnich Indiach powstało w III w. p.n.e. duże państwo greko-baktryjskie, które w II w. p.n.e. rozpadło się na kilka państewek. Zjednoczenie licznych państw północnoindyjskich nastąpiło za dynastii Maurjów, założonej ok. 320 p.n.e. przez Ćandraguptę Maurję. Rozkwit państwa nastąpił za panowania cesarza Aśoki, który w III w. p.n.e. umocnił panowanie buddyzmu w Indiach i rozszerzył kontakty z krajami Zachodu. Po śmierci Aśoki imperium rozpadło się na mniejsze państwa, których część zjednoczyli ponownie Kaniszka, władca Kuszanów, i jego następcy (I–II w. n.e.). Na początku IV w. władzę w Indiach objęła dynastia Guptów, która uzależniła także niektóre kraje południa, dając zaczyn złotemu okresowi w dziejach Indii (rozkwit nauki, sztuki, literatury). W końcu V w. państwo Guptów rozpadło się pod naporem Heftalitów (Białych Hunów).
W okresie panowania władców ze szczepów radźputów zaczęły się najazdy muzułmanów (od 712), którzy w końcu X w. utworzyli sułtanat w Ghazni. Jego władca, Mahmud z Ghazni (XI w.), po dokonaniu licznych wypraw łupieskich do Indii, zagarnął Pendżab. Władzę muzułmanów w Indiach ugruntowały w końcu XII w. podboje sułtana Ghazni — Mohammada Ghori; na podbitych terenach powstał muzułmański sułtanat ze stolicą w Delhi, który przetrwał ok. 300 lat. W 1398 Delhi zostało podbite przez Mongołów pod wodzą Timura. Od 1399 panowały w Delhi różne dynastie: od 1414 — Sajjidzi, 1450–1526 — dyn. Lodich. Na południu istniały niezależne państwa indyjskie, m.in. Bahmanidów i Widźajanagara. Odkrycie 1498 przez Vasco da Gamę drogi morskiej do Indii spowodowało penetrację Indii przez Europejczyków; na zachodnim wybrzeżu zaczęły powstawać faktorie portugalskie. W 1510 Portugalczycy zdobyli wyspę Goa. W 1526 wtargnął do Indii władca Kabulu, Babur, założyciel dynastii Mogołów; jego następcy powiększyli państwo przez podboje i umocnili swą władzę w północnych Indiach. Do potęgi doszli za panowania Akbara. Wpływy europejskie w Indiach reprezentowali w tym czasie głównie Portugalczycy, którzy opanowali niemal cały handel z Indiami. Od połowy XVI w. stopniowo wypierani przez Anglików (1600 powstała brytyjska Kompania Wschodnioindyjska, mająca duże uprawnienia polityczne) i Francuzów (od 1664 Kompania Indyjska). W ciągu XVII w. forty i faktorie angielskie (Madras, Bombaj, Kalkuta) i francuskie przekształciły się w duże miasta.
Ruina ekonomiczna państwa i nędza ludności oraz walki wewnętrzne spowodowane nietolerancją religijną Aurangzeba (muzułmanina) wywołały opór chłopów i wielu feudałów; w Pendżabie wybuchło powstanie wzniecone przez sikhów. W 1. połowie XVIII w. przewagę w Indiach zdobyła federacja państw hinduskich Marathów, pokonana przez Brytyjczyków pod Panipatem (1761). Zaostrzająca się w 1. połowie XVIII w. rywalizacja między Wielką Brytanią i Francją doprowadziła do wojny siedmioletniej (1756–63), zakończonej zwycięstwem brytyjskim. W 1756 gubernator R. Clive rozpoczął legalizowanie władzy Kompanii Wschodnioindyjskiej w Bengalu i Biharze, zagarniętych 1757. Uzyskał od władcy delhijskiego prawo zarządzania dochodami Bengalu, Biharu i Orisy. Uchwała 1784 Rady Nadzorczej Kompanii (podległej bezpośrednio rządowi brytyjskiemu) podporządkowała Indie bezpośrednio Wielkiej Brytanii. Do połowy XIX w. Brytyjczycy opanowali 2/3 terytorium Indii, dokonując aneksji. W tym czasie zreformowano sądownictwo oraz powierzono niektóre stanowiska Indusom. Językiem urzędowym stał się angielski. Stopniowo Indie przekształciły się w bazę surowcową i rynek zbytu dla towarów brytyjskich. Eksploatacja ziemi, wielkie podatki i rozbicie tradycyjnego powiązania rzemiosła z rolnictwem rujnowały chłopów, stały się też m.in. przyczyną wielkiego ogólnoindyjskiego powstania 1857–58 (powstania Sipajów) przeciwko władzy brytyjskiej. Po jego stłumieniu posiadłości brytyjskie w Indiach podporządkowano 1858 bezpośrednio Koronie. W 1877 w Delhi proklamowano królową Wiktorię, cesarzową Indii. W jej imieniu rządy miał sprawować wicekról. Wzmocnienie się w 2. poł. XIX w. inteligencji indyjskiej wykształconej wg wzorów europejskich i jej aspiracje narodowe, reprezentowane przez utworzony 1885 Indyjski Kongres Narodowy (INC), wzmogły na początku XX w. rozwój ruchu na rzecz samodzielności Indii. W 1906, z inicjatywy władz kolonialnych, powstała Liga Muzułmańska (LM), jako siła przeciwstawna INC. W 1911 stolicą Indii Brytyjskich zostało Delhi.
W okresie I wojny świat. położenie ludności indyjskiej uległo pogorszeniu wskutek nakładanych podatków oraz represji ze strony rządu brytyjskiego. Wywołało to nasilenie ruchów narodowych i społecznych. INC przekształcił się w partię masową o charakterze antybrytyjskim. Na jego czele stanął M.K. Gandhi. Pod jego wpływem większy nacisk położono na zagadnienia społeczne, zaczęto też stosować akcje masowe bez użycia siły (satjagraha). W 1919, wobec masakry ludności cywilnej w Amritsarze, ogłoszono ogólnoindyjski strajk powszechny — hartal. W 1920 INC wysunął hasło samorządu (swaradź), w ramach imperium brytyjskiego lub poza nim, wezwał ludność do zaprzestania współpracy z rządem i do bojkotu towarów brytyjskich. W 1922 Gandhi wysunął tzw. program konstruktywny, mający na celu rozwój rzemiosła oraz gospodarcze uniezależnienie się kraju. W łonie INC ugrupowanie Swaradź (z przywódcą M. Nehru) propagowało legalną działalność polityczną i parlamentarną. Od 1928 wzrosły wpływy lewicy (z J. Nehru i S.Ch. Bosem), pod której naciskiem INC wysunął 1929 hasło całkowitej niepodległości dla Indii. W 1930–33 ponowne nasilenie ruchów na rzecz niepodległości Indii; 3 konferencje okrągłego stołu z Wielką Brytanią nie dały wyników. Rząd brytyjski podsycał rozdźwięki między hindusami i muzułmanami. W 1935 nadał Indiom nową konstytucję wprowadzającą częściowy samorząd w prowincjach. INC zaprotestował wobec odgórnego nadania konstytucji Indiom, wziął jednak udział w wyborach 1937 w prowincjach, w których w większości uformował rządy.
3 IX 1939 rząd brytyjski bez porozumienia z Indusami ogłosił przystąpienie Indii do wojny. Wobec groźby inwazji japońskiej wytworzyła się w Indiach skomplikowana sytuacja polityczna: powstały poważne różnice zdań w kwestiach stosunku do państw Osi i postawy wobec Japonii; skrajnym przejawem było projapońskiego stanowisko Bosego. INC i inne ugrupowania podkreślały potrzebę uzyskania przez Indie niepodległości. Nowym elementem indyjskim ruchu narodowym był rozdźwięk między INC i LM, która domagała się utworzenia z muzułmańskich prowincji Indii odrębnego państwa — Pakistanu. W 1942 INC podjął rezolucję w sprawie niepodległości Indii i wystąpił przeciw rządowi brytyjskiemu z hasłem „opuśćcie Indie” (Quit India), jednocześnie proklamował solidarność z krajami walczącymi z faszyzmem. Władze brytyjskie aresztowały wówczas Gandhiego, Nehru i innych, a masowe akcje były krwawo tłumione. W 1945 Indie zostały przyjęte do ONZ. Po zakończeniu wojny doszło w Indiach do masowych strajków. W 1946 strajk floty wojennej przekształcił się w powstanie zbrojne w Bombaju. W 1947 wicekról Indii, L.F. Mountbatten, wystąpił z planem podziału Indii i utworzenia 2 państw o statusie dominialnym. Plan ten uzyskał poparcie LM i zgodę INC, wbrew protestom Gandhiego. W 1947 dokonano podziału na 2 państwa: Indie, z przewagą ludności hinduskiej i Pakistan, państwo muzułmanów. Podział Indii, przeprowadzony zbyt pospiesznie, spotęgował konflikty religijne wywołał przemieszczanie się ludności i liczne straty ludzkie, stał się źródłem wieloletnich konfliktów granicznych i gospodarczych z Pakistanem. W wyniku wojny o Kaszmir 1948–49 kraina ta została podzielona między Indie i Pakistan linią przerwania ognia Kaszmir był powodem wojny indyjsko-pakistańskiej 1965 i terenem działań wojennych 1971. Od I 1950, na mocy przyjętej konstytucji, Indie (członek brytyjskiej Wspólnoty Narodów) stały się niepodległą republiką związkową, państwem świeckim, demokratycznym, zapewniającym obywatelom równość wobec prawa. W pierwszych latach niepodległości pod naciskiem armii indyjskiej przyłączono do Indii wahające się księstwa Dźunagadh i Hajdarabad, 1956 zlikwidowano pozostałości panowania francuskiego a 1961 portugalskiego. Dokonano reformy administracyjną, zastępując prowincje większą liczbą stanów, tworzonych wg kryteriów językowych i etnicznych. W miarę narastania aspiracji etnicznych i gosp. poszczególnych obszarów dokonywano dalszych podziałów. Pendżab dzielono 2 razy, co nie zapobiegło powstaniu silnego ruchu separatystycznego sikhów. Asam rozpadł się na 6 jednostek.
Do 1977 Indie były w zasadzie państwem monopartyjnym, w którym pozycja INC jako jedynej partii ogólnoindyjskiej i centrowej nie była zagrożona przez żadną z partii regionalnych, prawicowych czy lewicowych. Do 1991 o programie i znaczeniu Kongresu stanowiła rodzina Nehru-Gandhi. Pod wpływem J. Nehru Kongres przyjął w 2. poł. lat 50 program reform w duchu socjalistycznym. Stwarzano też zachęty dla prywatnej przedsiębiorczości. Tzw. zielona rewolucja zapewniła wprawdzie Indiom samowystarczalność żywnościową w latach 80., ale pogłębiła też kontrasty regionalne i majątkowe na wsi. Zarówno socjalistyczna orientacja rządów INC 1955-77, jak i jego nie powodzenia stały się powodem wzrostu znaczenia innych partii, które zagroziły dominacji Kongresu. Procesu zmniejszania się wpływów INC nie zdołała zahamować premier I. Gandhi (od 1966), która 1969–72 cieszyła się największym poparciem z racji ogłoszenia programu „walki z nędzą” i zwycięstwa w wojnie z Pakistanem (1971) oraz dzięki po mocy dla Bangladeszu. Kryzys gospodarczy 1973–75 zwiększył niezadowolenie z rządów I. Gandhi. W 1975, zagrożona wyrokiem Sądu Najwyższego, podjęła decyzję o wprowadzeniu stanu wyjątkowego. Zawieszenie swobód obywatelskich i naruszenie praw człowieka wykorzystała opozycja połączona w partię Janata. W wyniku zwycięstwa w wyborach 1977 Janata przejęła władzę, lecz nie była w stanie długo jej utrzymać z powodu wewnętrznych różnic programowych i konfliktów personalnych. W rozpisanych przedterminowo wyborach INC okazał się ponownie partią najsilniejszą i przejął rządy 1980. Na zagrożenia dla stabilności i integralności państwa (głównie ze strony separatyzmu sikhów w Pendżabie) oraz na słabości Kongresu I. Gandhi reagowała użyciem siły, wzmacnianiem pozycji Centrum w stosunku do stanów, autorytarnymi metodami rządzenia i popieraniem udziału swych synów w życiu politycznym. Po śmierci Sanjaya (1980) skłoniła Rajiva do ubiegania się o mandat poselski i stanowisko sekretarza generalnego INC (1983) i wyznaczyła go na swego następcę, nie uznając demokratycznych procedur partii. W V 1984 rząd podjął decyzję zajęcia siłą Złotej Świątyni w Amritsarze, która stała się siedzibą i arsenałem separatystów sikhijskich żądających zgody na powstanie niepodległego Khalistanu w najbogatszym stanie Indii — Pendżabie. W wyniku tej akcji zginął przywódca ekstremistów sikhijskich J.S. Bhindrawale. Zajęcie sanktuarium sikhów (VI 1984), mimo odbudowy zniszczeń przez rząd, było uważane za profanację. Pomszczono ją zamachem na I. Gandhi (X 1984), po jej śmierci w Delhi i innych miastach odbyły się pogromy sikhów. Urząd premiera przejął R. Gandhi i sprawował go po wygranych wyborach (I 1985), pod hasłami modernizacji Indii, większej liberalizacji gospodarki, większej elastyczności w podejściu do aspiracji stanów i partii opozycyjnych, a także w stosunkach z Pakistanem. Nasilający się terroryzm i korupcja w otoczeniu premiera zmobilizowała 4 partie opozycyjne do połączenia się w Janata Dal pod kierownictwem usuniętego z INC min. finansów V.P. Singha, co do prowadziło do drugiej porażki wyborczej INC. W XII 1989 Singh utworzył rząd mniejszościowy i przetrwał na stanowisku premiera do XI 1990, doprowadzając do poprawy stosunków z Pakistanem i Nepalem, wycofania Indyjskiego Korpusu Pokojowego ze Sri Lanki. Po wycofaniu poparcia dla rządu Singha przez nacjonalistyczną Bharatiya Janata Party (BJP), urząd premiera objął socjalista Ch. Shekhar przy poparciu INC. Pod naciskiem Gandhiego mniejszościowy rząd Shekhara prowadził politykę liberalizacji gospodarki oraz rządy silnej ręki wobec tych stanów, gdzie trwały rozruchy. Rząd ten upadł po wycofaniu poparcia Gandhiego (III 1991) i prezydent rozpisał nowe wybory na V 1991. W czasie kampanii wyborczej R. Gandhi zginął w wyniku zamachu. INC zdobył największą liczbę głosów w wyborach (VI 1991) i sformował rząd mniejszościowy P.V. Narasimha Rao z częściowym poparciem BJP i Frontu Lewicowego. Rząd ten zajął się przede wszystkim liberalizacją gospodarki i jej modernizacją przez współpracę z obcym kapitałem.
W 1996–99 w Indiach odbyły się trzykrotnie wybory parlamentarne. Dwie pierwsze elekcje nie wyłoniły stabilnej większości, co było powodem krótkotrwałości trzech kolejnych gabinetów, formowanych przez szerokie koalicje skupione wokół BJP i Frontu Lewicowego (premierzy: D. Gowda, I.K. Gujral, A.B. Vajpayee). Wybory IX–X 1999 przyniosły wyraźne zwycięstwo koalicji BJP nad INC, kierowanym przez S. Gandhi, wdowę po R. Gandhim. Rok 2002 przyniósł groźbę indyjsko-pakistańskiego konfliktu nuklearnego, który dzięki mediacji międzynarodowej uległ załagodzeniu w 2. połowie 2003. W 2004 w wyniku przedterminowych wyborów do władzy powrócił INC. Wbrew początkowym oczekiwaniom S. Gandhi nie podjęła się utworzenia rządu, a premierem został M. Singh. W 2007 I. podpisały z Pakistanem porozumienie w sprawie zapobiegania przypadkowej wojnie nuklearnej.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Agra, Tadż Mahal, mauzoleum Mumtaz Mahal — małżonki wielkiego mogoła Szahdźahana, poł. XVII w. (Indie) fot. E. i K. Dębiccy/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kapitel kolumny Aśoki z Sarnath, III w. p.n.e. — Muzeum Narodowe, Delhi fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia