Indie. Sztuka
 
Encyklopedia PWN
Indie. Sztuka.
Ukształtowała się w długotrwałym procesie rozwojowym, którego początki sięgają III tysiąclecia p.n.e., a nieprzerwany ciąg historyczny trwa od III w. p.n.e.; rozwijając się na wielkim obszarze, zamieszkanym przez ludność rozmaitego pochodzenia etnicznego, odznacza się wielką różnorodnością. Sztuka indyjska podlegała wpływom kultur: mezopotamskiej, perskiej, hellenistycznej, partyjskiej, chińskiej, muzułmańskiej oraz europejskiej — asymilując je, przetwarzając i kreując niekiedy odrębne osiągnięcia artystyczne, które utrwalał właściwy kulturze indyjskiej tradycjonalizm. Oddziaływanie sztuki indyjskiej obejmowało: Cejlon, Nepal, Tybet, regiony środkowoazjatyckie, Birmę, Półwysep Indochiński, Indonezję, także Chiny, Koreę i Japonię. Prahistoryczne znaleziska, oprócz narzędzi kamiennych i ceramiki, zawierają skalne malowidła i ryty o motywach figuralnych oraz symbolicznych (zespoły: Kajmur, Singhanpur, Mahadeo). W stanowiskach kultur megalitycznych południowych Indii spotyka się gliniane sarkofagi o kształtach zwierzęcych. Ważnym ogniwem rozwoju są dzieła kultury Indusu (ok. 2500–1500 p.n.e.), w których uwagę zwraca planowa urbanistyka wielkich miast: Harappa i Mohendżo Daro. Plastykę reprezentuje rzeźba kamienna i z brązu, gliptyka (najbardziej charakterystycznymi wytworami są steatytowe pieczęcie — amulety ze znakami pisma i scenami kultowymi).
W XV w. p.n.e. obszary Indii zajęły plemiona Arjów; wczesne fazy ich kultury są znane z przekazów literackich i nielicznych znalezisk. Z ok. VI w. p.n.e. pochodzą fragmenty obwarowań miast: Radźgir, Wajśali i Ahićhattra. Starożytna sztuka indyjska, głównie buddyjska, stworzyła kilka typów budowli sakralnych, z których najważniejszym była stupa. Najdawniejsze stupy były przebudowywane, niekiedy zostały z nich tylko kamienne fragmenty (np. Bharhut, Amarawati), obecnie w muzeach. Odbudowano słynny zespół świątyń w Sańći. Od III w. p.n.e. rozwijało się budownictwo skalne, które przejęło wcześniejsze doświadczenia i wytworzyło 2 główne typy pomieszczeń: klasztorne — wihary, i świątynne — ćajtje; najwybitniejsze przykłady znajdują się: w Adżancie (na wzgórzu Barabar), Bhadźy, Karli, Kanheri, na Elefancie i in. Odrębne formy przybrały wolno stojące świątynie skalne w Mahabalipuram i Kajlasanathy w Elurze. Początki rzeźby kamiennej sięgają III w. p.n.e. (tzw. kolumny Aśoki z figuralnymi głowicami); do najwybitniejszych dzieł starożytnych zalicza się dekoracyjne rzeźby z Sańći; w II w. pojawiły się pierwsze figuralne wyobrażenia Buddy (w sztuce Gandhary i Mathury). Poza Adżantą przykłady starożytnego malarstwa ściennego znajdują się w Bagh, Elurze, Sittannawasal. Za klasyczny okres starożytnej sztuki indyjskiej uważa się czasy dynastii Guptów (IV–VI w.)
W średniowieczu nastąpiło w sztuce indyjskiej znaczne zróżnicowanie form artystycznych; powstały 2 główne style architektoniczne: północny — nagara, i południowy — drawida. Wybitnymi przykładami stylu północnego są m.in. zespół świątyń Khadźuraho, bogato zdobionych rzeźbą, świątynie Orisy (Lingaradźy w Bhubaneśwarze, Surji w Konarak). Odrębny typ stanowią świątynie dźinijskie z regionów Gudźaratu, Saurasztry i Radźasthanu. Architekturę stylu południowego cechuje łączenie świątyń w duże kompleksy, zawarte w prostokątnych dziedzińcach, do których prowadzą bramy — gopury (Kumbakonam, Tańdźawur i in.). Wyodrębnia się też „styl Hojsalów” o bogatej ornamentacji (Belur, Halebid, Somnathpur). Na południu Indii bujnie rozwinęła się rzeźba w brązie, głównie za czasów dynastii Ćolów. Od schyłku XII w., pod wpływem kultury islamu, w sztuce indyjskiej nastąpiły przeobrażenia; wznoszono meczety (w Adźmerze, Delhi i in.) wraz z gigantycznymi minaretami (Kutb Minar w Delhi), liczne grobowce i mauzolea. Rozwinęła się architektura obronna (Tughlakabad, Golkonda, Lal Kila w Delhi i in.) i rezydencjonalna. Z czasem wyodrębniły się lokalne szkoły sztuki muzułmańskiej; nastąpił rozkwit malarstwa miniaturowego.
Za czasów muzułmańskich niektóre prowincje indyjskie kontynuowały rodzime tradycje artystyczne; m.in. na południu w XVI w. ożywiona działalność artystyczna królestwa Widźajanagara; jeszcze w XVII i XVIII w. wznoszono bardzo rozbudowane kompleksy świątynne, np. w Maduraju; w Bengalu wyodrębnił się nawet specyficzny typ architektury ceglanej. Wpływ sztuki europejskiej zaznaczył się od XVI w. na terenach zajętych przez obce państwa; Portugalczycy wznosili budowle sakralne i świeckie w Goa i okolicach Bombaju; Anglicy rozpowszechnili architekturę w stylu klasycystycznym. W XIX w. przejawiły się w sztuce indyjskiej tendencje eklektyczne; wpływy europejskie są widoczne także w malarstwie — Ravi Varma. Od schyłku XIX w., w związku z ruchem narodowowyzwoleńczym, powstały tendencje odradzania sztuki rodzimej, zwłaszcza w Kalkucie (tzw. renesans bengalski) i Bombaju; czołowym ich reprezentantem był A. Tagore. Do najwybitniejszych artystów indyjskich XX w. należą: R. Tagore (malarz, słynny poeta), D.P. Roy Chowdhury (rzeźbiarz), J. Roy i A. Sher-Gil (malarze) i inne. Realizacja planu urbanistycznego i budynków publicznych Czandigarhu przez Le Corbusiera, a także inne jego dzieła (np. w Ahmadabadzie), wywarły znaczny wpływ na nowoczesną architekturę Indii.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Taksila, fragment ruin uniwersytetu zbudowanego przez Aśokę, III w. p.n.e. (Indie) fot. M. Guzy/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Elura, świątynie skalne (Indie), V–XI w.fot. M. Klocek, W. Kwieciński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Adinath, posąg ze świątyni w Gwalior (Indie) fot. A. Mazurkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Agra, brama wejściowa mauzoleum Tadż Mahal, ok. 1635fot. P. Tomaszewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Sarnath, stupa Dhamekh (Indie)fot. E. Dziuk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Agra, Tadż Mahal, mauzoleum z poł. XVII w. (Indie) fot. K. i A. Mazurkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Adżanta, Ćajtja nr 26, wnętrze ze stupą (Indie) fot. L. Adamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Parwati i Śiwa, płaskorzeźba ze świątyni Ćennakeśawa w Belurze, XII w. (Indie) fot. B. Ostrowska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Amarawati, marmurowy relief z przedstawieniem Buddy, pochodzący z wielkiej stupy (Indie) — Government Museum, Madras fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia