kolonializm
 
Encyklopedia PWN
kolonializm,
zjawisko historyczne polegające na opanowaniu i utrzymaniu kontroli politycznej i gospodarczej przez jedne kraje nad innymi w celu ich eksploatacji.
Z punktu widzenia procesu powstawania systemu światowego, kolonializm stanowił jeden z jego etapów, który przejawił się w rozciągnięciu dominacji politycznej przez najbardziej rozwinięte gospodarczo ośrodki cywilizacji euroatlantyckiej na obszary gospodarczych peryferiów świata; z kolonializmem nierozerwalnie wiążą się zjawiska: ekspansji i rywalizacji.
Nowożytny kolonializm europejski stał się następstwem wielkich odkryć geograficznych, które w XV w. zapoczątkowali żeglarze w służbie Portugalii i Hiszpanii; eksploracja wybrzeży zachodniej Afryki przez Portugalczyków (XV w.) i odkrycie drogi morskiej wokół Afryki do Indii (1498, V. da Gama) oraz przepłynięcie Atlantyku i odkrycie Ameryki (1492, K. Kolumb) — umożliwiły obu monarchiom iberyjskim podjęcie ekspansji kolonialnej. Uformowane w XV i 1. połowie XVI w. imperium portugalskie miało charakter głównie handlowy, co wynikało z niewielkiego potencjału gospodarczego i demograficznego Portugalii, jak i z zetknięcia się w strefie Oceanu Indyjskiego z silnymi strukturami politycznymi i gospodarczymi; panowanie portugalskie w Azji (głównie w Indiach) i Afryce ograniczyło się do ustanowienia kontroli nad ważnymi ośrodkami handlowymi na wybrzeżach (budowa faktorii i fortów), gdzie pozyskiwano dobra miejscowe oraz (w Afryce) niewolników; jedynie na wyspach Atlantyku i (od XVI w.) na wybrzeżach Brazylii rozpoczęto działalność osadniczą i gospodarkę plantacyjną. Ekspansja zamorska Hiszpanii, podjęta w ślad za odkryciem 1492 Ameryki, nabrała innego charakteru; po opanowaniu wysp Morza Karaibskiego (1493–1512), dysponujący stosunkowo niewielkimi siłami konkwistadorzy, podbili, a następnie zniszczyli rozwinięte cywilizacje indiańskie: Azteków (na terenach obecnego Meksyku i Gwatemali) i Inków (w Andach, w obecnym Peru i Chile); zapoczątkowano osadnictwo hiszpańskie, opanowywanie rozległych terytoriów Nowego Świata, organizowanie na nich administracji hiszpańskiej i (na niektórych obszarach) plantacji. W 1494 Hiszpania i Portugalia (traktatem w Tordesillas) uzgodniły podział świata pozaeuropejskiego między siebie, ale iberyjski monopol kolonialny zakwestionowali europejscy przeciwnicy Hiszpanii: Francja, Niderlandy i Anglia, które od schyłku XVI w. zaczęły włączać się do rywalizacji kolonialnej.
Zamorską ekspansję tych państw w XVII–XVIII w. cechowało inne podłoże ekonomiczne, wiążące się ze wzrostem znaczenia ośrodków gospodarczych w północnej Europie. W odróżnieniu od modelu iberyjskiego, z silną kontrolą państwa i jego monopolem w zakresie spraw fiskalnych i administracyjnych, ekspansja rywali Hiszpanii miała przede wszystkim charakter ekonomiczny, a jej głównym instrumentem były kompanie handlowe — przedsiębiorstwa prywatne wspierane przez państwo. Początkowo z dużym rozmachem i znacznymi sukcesami rozwinęła się działalność Holendrów, mająca oparcie w sile ekonomicznej i roli Niderlandów w gospodarce europejskiej; w 1. połowie XVII w. kupcy holenderscy przejęli pozycję Portugalczyków w Afryce i w rejonie Oceanu Indyjskiego; głównym obszarem ekspansji holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej stał się Archipelag Malajski, zajęła ona też Cejlon i założyła kolonię w Afryce Południowej; natomiast Kompania Zachodnioindyjska, dysponując faktoriami na wybrzeżu Gwinei i niewielkimi posiadłościami w Indiach Zachodnich, prowadziła handel złotem i niewolnikami z Afryki; zainicjowała tym samym transatlantycki system gospodarczy, który umożliwił rozwinięcie w Nowym Świecie gospodarki plantacyjnej na wielką skalę. Natomiast holenderskie próby ekspansji w Ameryce Północnej nie przyniosły sukcesów; Holandia nie była zainteresowana kolonizacją osadniczą (nie miała też takich możliwości) i wkrótce zrezygnowała z angażowania się w Ameryce Północnej. Ekspansja Anglii rozpoczęła się u schyłku XVI w. od korsarskich ataków na posiadłości hiszpańskie; w XVII w. zaczęło rozwijać się osadnictwo angielskie na wschodnim wybrzeżu Ameryki Północnej oraz ekspansja na Antylach (kosztem Hiszpanii) i w Indiach, gdzie działała angielska Kompania Wschodnioindyjska. Początkowo Anglicy pozostawali w cieniu inicjatyw Holendrów, ale seria angielsko-holenderskich wojen morskich w 2. połowie XVII w. (w następstwie aktów nawigacyjnych) przyniosła odwrócenie sił między tymi państwami i uzyskanie przez Anglię pozycji mocarstwa morskiego. Aktywność kolonialna Francji, ze względu na silne zaangażowanie się tego państwa w politykę europejską, nie była prowadzona wówczas w sposób konsekwentny; początkowo inicjatywy francuskie kierowały się głównie ku Ameryce (Quebec, Gujana, wyspy Antyli, z czasem też Luizjana), gdzie najlepiej pod względem gospodarczym funkcjonowały kolonie plantacyjne na Antylach; w końcu XVII w. Francja włączyła się też do ekspansji kolonialnej w Indiach. W XVIII w. doszło do serii konfliktów o posiadłości zamorskie, ściśle powiązanych z wojnami toczonymi w Europie; w walkach kolonialnych głównymi przeciwnikami stały się Francja i Wielka Brytania, terenami — Indie i posiadłości w Ameryce Północnej; w okresie wojny o sukcesję austriacką 1740–48 sukcesy odnosili Francuzi, ale w wyniku wojny siedmioletniej 1756–63 zwyciężyli Brytyjczycy, zdobywając zdecydowaną przewagę w Indiach oraz uzyskując francuską Kanadę i hiszpańską Florydę. W epoce nowożytnej trwała też ekspansja terytorialna Rosji na wschód; jej zasięg objął Syberię, Kaukaz i Azję Środkową; coraz wyraźniej przypominała ona model ekspansji kolonialnej, zwłaszcza że opanowane tereny nie były integrowane z Rosją, ale otrzymywały osobny status administracyjny w ramach imperium.
Podział świata ukształtowany 1763 nie trwał długo; obecne wśród kolonistów poczucie coraz większej odrębności kulturowej od macierzystych metropolii oraz konflikty interesów między kolonistami a metropoliami wywoływały wśród europejskich kolonistów w Ameryce dążenia separatystyczne; w następstwie wszczętego 1775 buntu 13 kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej, wspartych przez Francję, napotężniejsze imperium świata zmuszone było ustąpić i 1783 Wielka Brytania zgodziła się uznać niepodległość Stanów Zjednoczonych; lekcja wyniesiona z tego doświadczenia nie została zapomniana i w XIX w. udział kolonistów w zarządzaniu brytyjskimi koloniami osadniczymi był stopniowo zwiększany. W 1810–25 niepodległość wywalczyły również wszystkie (prócz Kuby i Puerto Rico) amerykańskie kolonie Hiszpanii (uwikłanej w wojny napoleońskie i osłabionej wewnętrznie); 1822 usamodzielniła się też Brazylia.
Zapoczątkowana w Wielkiej Brytanii w XVIII w. rewolucja przemysłowa pogłębiła dysproporcje między koloniami produkującymi surowce a metropoliami dysponującymi coraz większą ilością produktów przetworzonych, dla których poszukiwały nowych rynków zbytu. W tej sytuacji nowego znaczenia nabrały kolonie osadnicze, traktowane do tej pory marginesowo. Równocześnie, wskutek wprowadzenia przez państwa europejskie zakazu handlu niewolnikami, a potem zniesienia niewolnictwa, nastąpił schyłek transatlantyckiego handlu niewolniczego. Cechą ekspansji kolonialnej w okresie po 1815 był fakt, że w wielu przypadkach prowadzono ją wbrew polityce rządów; zwłaszcza rząd brytyjski zdecydowanie opierał się rozszerzaniu posiadłości i ustanawianiu administracji kolonialnej, widząc w tym wzrost kosztów. Natomiast indywidualni kupcy i przedsiębiorcy, działający zwykle na własną rękę, prowadzili ekspansję poza uznanymi granicami kolonii i post factum zabiegali o rozciągnięcie administracji Korony na te tereny. Toteż obszar efektywnie kontrolowany przez białych powiększył się w tym okresie niemal dwukrotnie; na ten rezultat składała się także ekspansja Rosji w Azji i przesuwanie się zachodniej granicy USA. Okres ten nie był wolny od wojen z ludami Azji, Afryki i Oceanii (z Aszantami na Złotym Wybrzeżu, z Xhosa w Afryce Południowej, wojny w Afganistanie, wojny opiumowe). Nasilały się migracje do kolonii, powodowane poszukiwaniem nowych perspektyw i względnym przeludnieniem zachodniej Europy. Do lat 70. XIX w. imperium brytyjskie powiększyło się o nowe nabytki w Indiach, kolonie osadnicze w Australii, Gambię, Złote Wybrzeże i Sierra Leone. Francja, która w okresie napoleońskim utraciła większość posiadłości (poza Senegalem), zmuszona była budować swe zamorskie imperium niemal od podstaw. Pierwszym jej przedsięwzięciem na większą skalę był podbój Algieru (1830). W okresie II Cesarstwa doszło do udziału w wojnach opiumowych (u boku Brytyjczyków) i interwencji w Indochinach (opanowanie Kochinchiny 1862).
W latach 70. XIX w. rozpoczął się nowy etap kolonizacji, trwający do początku XX w., w rezultacie którego stopniowo opanowane zostały rejony świata będące do tej pory poza zasięgiem dominacji europejskiej: wnętrze Afryki i Indochiny. Praktycznie zakończył się też proces rozszerzania posiadłości rosyjskich na Wschodzie; USA zajęły cały obszar między Atlantykiem a Pacyfikiem; Brytyjczycy opanowali całą Australię. Na zwiększenie tempa podziału świata wpłynęło przystąpienie do ekspansji zamorskiej nowych partnerów — Niemiec, Włoch oraz Japonii, która jako jedyne państwo azjatyckie włączyła się w podział świata; nasiliło to rywalizację o opanowanie wszystkich do tej pory niezajętych terytoriów. Inaczej niż w poprzednim okresie, w którym inicjatywa na rzecz rozszerzania posiadłości kolonialnych leżała po stronie społeczności kolonialnych i lobby zainteresowanego eksploatacją kolonii, u schyłku XIX w. głównym motorem ekspansji stały się państwa. Według ówczesnej doktryny posiadłości pozaeuropejskie miały kluczowe znaczenie dla rangi i potęgi państw.
Proces rozszerzania posiadłości europejskich w Afryce został uregulowany 1885 na kongresie berlińskim. W ciągu następnych 30 lat cały kontynent afrykański — poza Etiopią (która oparła się agresji Włoch 1896) i Liberią — został podzielony między mocarstwa europejskie. W warunkach coraz silniejszej konkurencji aspiracje państw kolonialnych prowadziły często do sytuacji konfliktowych, stawiających metropolie na granicy kryzysu dyplomatycznego, jak w przypadku brytyjsko-francuskiego sporu o Faszodę (1898), czy niemiecko-francuskich konfliktów o kontrolę nad Marokiem (1905–08, 1911). Interwencja USA doprowadziła 1898 do straty przez Hiszpanię jej ostatnich posiadłości kolonialnych. Do otwartego starcia doszło między Rosją a Japonią o prawo do ekspansji w Mandżurii (1904–05). Wykształcony w tej dobie podział świata — poza przejęciem posiadłości niemieckich i części tureckich przez mocarstwa, które zwyciężyły w I wojnie światowej (jako terytoriów mandatowych Ligi Narodów) i podbojem Etiopii przez Włochy 1935–36 — nie podlegał zasadniczym zmianom do połowy XX w.
Praktyka administrowania posiadłościami kolonialnymi była zróżnicowana; w historiografii często jest podkreślana specyfika kolonizacji brytyjskiej i francuskiej; pierwsza z nich miałaby się opierać na systemie rządów pośrednich, w ramach którego integrowane były zastane struktury polityczne (przedkolonialne państwa); kolonizacja francuska zaś — na narzuconym systemie administracyjnym, w którym jedynie najniższy szczebel stanowili przedstawiciele ludności miejscowej. W praktyce jednak oba mocarstwa stosowały takie metody, jakie były możliwe na danym obszarze. Osobną kategorię stanowiły kolonie osadnicze, których społeczności wywalczyły sobie utworzenie pewnych form samorządu, a z czasem osiągnęły możliwość wywierania wpływu na politykę metropolii; najszerszą formą autonomii stał się, wprowadzony w imperium brytyjskim, status dominium (1867 Kanada, później także Związek Australijski, Związek Południowej Afryki, Nowa Zelandia). W koloniach, w których biali nie stanowili dominującej grupy, rozwój samorządności był wolniejszy i bardziej niechętnie traktowany przez administrację i metropolię. Jednak, wraz z wykształceniem się elit kolonialnych, a także rozwojem ruchu związkowego i organizacji politycznych, metropolie musiały z biegiem czasu akceptować przynajmniej ograniczony udział miejscowej ludności w samorządzie kolonialnym, próbując zwykle oprzeć się na akceptujących status quo elitach tradycyjnych i najbardziej zeuropeizowanych środowiskach inteligencji. Grupa inteligencka wszakże zgłaszała często najbardziej radykalne postulaty, które wzmagały czujność władz kolonialnych obawiających się otwartych form protestu. Gospodarcza rola kolonii w późnych imperiach kolonialnych polegała głównie na produkcji surowców (wytwarzanych zazwyczaj przez monokulturowe rolnictwo plantacyjne wykorzystujące tanią siłę roboczą) i na wydobyciu bogactw mineralnych przy zastosowaniu relatywnie ekstensywnych technologii; toteż kolonie były zwykle ogromnie uzależnione od wahań cen na światowych giełdach. Stosunkowo niewiele kolonii rozwinęło własne gałęzie przemysłów przetwórczych. Ogromna większość kolonii nie była samowystarczalna finansowo.
Głębokie przemiany system kolonialny zaczął przechodzić od okresu II wojny światowej, która, mimo iż działania wojenne ominęły większość kolonii, stała się przełomem w ich rozwoju społecznym i wywołała ewolucję polityki metropolii wobec posiadłości zamorskich. Z wojny osłabione wyszły państwa europejskie, będące głównymi metropoliami kolonialnymi; proces dekolonizacji zainicjowało przyznanie niepodległości Indiom; w latach 50. XX w. przybrał on na sile; 1960 Zgromadzenie Ogólne NZ przyjęło rezolucję potępiającą kolonializm i postulującą prawo wszystkich ludów do samostanowienia; ruchy wyzwoleńcze wykorzystywały dla swoich celów rywalizację między ZSRR a Zachodem; w 50. i 60. nastąpił rozpad największych imperiów kolonialnych: brytyjskiego i francuskiego, a także holenderskiego i belgijskiego; w połowie lat 70. upadło najstarsze imperium — portugalskie. Swoistym aktem dekolonizacji stał się rozpad ZSRR na początku lat 90. Niekiedy dawne kolonie pozostawały faktycznie uzależnione, zwłaszcza gospodarczo od metropolii (tzw. neokolonializm). Dyskusyjna pozostaje ocena kolonializmu; uniemożliwał on własny rozwój społeczeństw pozaeuropejskich, prowadził do ich eksploatacji (niekiedy nawet zniszczenia) i jest oskarżany o spowodowanie trwającego do dziś zacofania gospodarczego; pozwolił im jednak na przyjęcie wielu elementów kultury europejskiej, rozwiązań prawnych oraz osiągnięć nauki i techniki.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Kolumb Krzysztof obejmujący w posiadanie wyspę Hispaniola (ob. Haiti) fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Elmina, fort (Ghana) fot. T. Torbus/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Konwent Narodowy ogłasza zakaz niewolnictwa i handlu niewolnikami w koloniach francuskich, 1794 (obowiązywał do 1803), grawiura barwiona — Bibliothèque nationale, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kolumb Krzysztof, fragment mapy przedstawiającej Kubę i Hispaniolę (ob. Haiti) narysowanej przez Juana de la Casa (pilota Kolumba), kopia — Bibliothèque nationale, Paryż fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia