Niemcy. Historia
 
Encyklopedia PWN
Niemcy. Historia.
Większa część terenów obecnych Niemiec w I tysiącleciu p.n.e. była zasiedlona przez Celtów, wypartych do I w. p.n.e. przez Germanów. W końcu I w. p.n.e. ziemie nad środkowym i górnym Renem weszły w skład cesarstwa rzymskiego (prowincje Górna i Dolna Germania). Plemiona germańskie żyjące między Łabą a Renem (Sasów, Bawarów, Szwabów) podporządkowali sobie w VI–VIII w. (w ramach swojego państwa) Frankowie, zostały one schrystianizowane do początku IX w. (m.in. działalność św. Bonifacego); w rezultacie podziału państwa Franków (843 Verdun) jego wschodnia część, będącą zalążkiem Niemiec, otrzymał Ludwik z dynastii Karolingów, później zw. Niemieckim (linia jego potomków wygasła 911). Państwo wschodniofrankijskie, które uległo wewnętrznej dezintegracji i podzieliło się na księstwa plemienne Frankonii, Szwabii, Bawarii, Saksonii, było niszczone przez najazdy Normanów, a w X w. — głównie Węgrów. 919–1024 panowała saska dynastia Ludolfingów. Pierwsi jej władcy, Henryk I i Otto I, podporządkowali sobie książąt i przy pomocy Kościoła skonsolidowali państwo. Powiększyła je 925 Lotaryngia, 929 na wschodzie został zajęty obszar Miśni, 932 Łużyce, 950 zhołdowane Czechy. Pokonani 955 Węgrzy zaprzestali najazdów. Ekspansję zewnętrzną, którą wspomagała organizacja marchii oraz powstanie 968 arcybiskupstwa w Magdeburgu, zatrzymało 983 wielkie powstanie Słowian połabskich. Otto I, nawiązując do tradycji państwa Karola Wielkiego, zajął na przełomie 951 i 952 północną Italię i 962 koronował się na cesarza, co dało początek I Rzeszy Niemieckiej (Święte Cesarstwo Rzymskie). Szczyt jej znaczenia przypadł na czasy Konrada II i Henryka III (z dynastii salickiej), którzy — łącząc tytuł cesarza z godnością króla Niemiec, Italii i Burgundii (przyłączonej 1032) — rościli sobie prawo do zwierzchnictwa nad sąsiadami (m.in. Polską) i pierwszeństwa w łacińskim chrześcijaństwie.
Ruch reformy Kościoła i emancypacja papieży doprowadziły 1075 do sporu o inwestyturę; podstawy władzy cesarskiej osłabiało dążenie Kościoła do uniezależnienia się (dlatego m.in. wspierał opozycję książąt). Kompromisowy konkordat zawarty 1122 w Wormacji rozpoczął nową fazę konfliktu, który zaangażował cesarzy z dynastii Hohenstaufów w walki w Italii, gdzie papieże znaleźli sojuszników w rozwijających się miastach. Rozstrzygnięcia konfliktu nie przyniosło długie panowanie Fryderyka I Barbarossy, który nie mogąc zatrzymać oddolnych procesów rozkładowych w Niemczech, popierał podziały księstw na mniejsze terytoria, a te wiązał ze sobą na zasadach lennych. Doprowadziło to do powstania grupy kilkudziesięciu książąt duchownych i świeckich. Ich uprawnienia usankcjonował 1232 Fryderyk II. Specjalną pozycję zajęło 7 elektorów (arcybiskupi Kolonii, Moguncji, Trewiru, król Czech, margrabia brandenburski, książę Saksonii, palatyn Renu), uprawnionych do wyboru cesarza (tron niemiecki miał od początku charakter elekcyjny). Obszar Rzeszy powiększała ekspansja, podjęta przez książąt północno- i wschodnioniemieckich (zwłaszcza po krucjacie słowiańskiej, 1147 m.in. przeciw Obodrytom, Havelanom) na tereny zachodniosłowiańskie, której towarzyszyła nasilająca się od początku XII w. kolonizacja niemiecka. W XIII w. znaczenie kolonizacji jeszcze wzrosło, dotarła ona do Polski i Węgier, zapoczątkowała stopniowe niemczenie Pomorza, znacznych części Śląska, w Prusach i Inflantach ułatwiła budowę i umacnianie państwa zakonu krzyżackiego.
Odziedziczenie 1194 przez Henryka VI normandzkiego Królestwa Sycylii zaostrzyło konflikt cesarstwa z papiestwem. Wypełnił on panowanie jego syna Fryderyka II, który przebywał gł. we Włoszech, tocząc długotrwałe walki z przeciwnikami; w końcowej fazie jego panowania doszło w Niemczech do załamania władzy cesarza i zamętu, który dodatkowo zaostrzył się w czasach tzw. wielkiego bezkrólewia 1250–73. Wybór Rudolfa I Habsburga i podjęte przez niego na sejmie Rzeszy w Norymberdze (1274) porządkowanie stosunków wewnętrznych i rewindykacja uprawnień król. przyniosły krótkotrwałe wyniki. Od końca XIII w. władza kolejnych cesarzy opierała się gł. na ich dziedzicznych terytoriach, które starali się powiększać. W XIV w. o pierwszeństwo i wpływy w Rzeszy rywalizowały przede wszystkim rody: Habsburgów, Luksemburgów i Wittelsbachów. Wybór 1346 Karola IV Luksemburga ostatecznie przesunął centrum życia politycznego w Rzeszy na wschód (rezydował w Pradze) i zapewnił kilkadziesiąt lat pokoju; dzięki wydaniu 1356 Złotej Bulli uregulował procedurę elekcji i potwierdził federacyjny i oligarchiczny charakter ustroju Rzeszy. W 1438 godność cesarska na trwałe przeszła w ręce Habsburgów.
Narastające w ciągu XV w., a popierane zwłaszcza przez stany, dążenie do reformy Rzeszy, doprowadziło 1495 do ogłoszenia w Wormacji generalnego zakazu wojen prywatnych, reorganizacji Sądu Kameralnego jako najwyższej instancji oraz uchwalenia powszechnego podatku na utrzymywanie stałych sił zbrojnych. Powodzenie dalszych prób centralizacji nie leżało jednak w interesie zarówno prowadzących własną dynastyczną politykę cesarzy: Maksymiliana I i Karola V, jak i energiczniejszych książąt. Wśród rodów zdobywających znaczenie wyróżniali się elektorzy: Hohenzollernowie w Brandenburgii i Wettinowie w Saksonii. Na narastające napięcia społeczne nakładały się idee humanizmu i dążenie do przebudowy stosunków kościelnych. Ruch reformacyjny M. Lutra (1517) podchwyciła większość książąt jako okazję do sekularyzacji ziem kościelnych i powiększenia samodzielności politycznej. Reformacja rozbiła Niemcy na katolickie południe i protestancką północ, stan ten sankcjonował augsburski pokój religijny 1555. Po wojnie trzydziestoletniej 1618–48, której wynik udaremnił próbę wzmocnienia władzy cesarskiej przez Habsburgów (usankcjonował zdobycze terytorialne Francji i Szwecji oraz ostateczne wyodrębnienie się Szwajcarii i Holandii), poszczególne księstwa (ok. 300) przekształciły się w niezależne państewka.
Odtąd życie polityczne rozdrobnionych Niemiec biegło wieloma torami. Na znaczeniu zyskały Bawaria i Saksonia, a na wschodzie rozwijały się 2 rywalizujące monarchie: brandenbursko-pruska Hohenzollernów (Fryderyk II) i austriacka Habsburgów (Maria Teresa). Reformy w duchu oświeconego absolutyzmu wprowadzone w XVIII w. w Prusach i Austrii unowocześniły w tych krajach administrację, skarbowość i gospodarkę. Wraz z rozprzestrzenianiem się prądów oświecenia, rozpoczął się wielki rozkwit kultury i nauki niemieckiej, utrzymujący się także w XIX w.
Przejściowa zależność Niemiec od napoleońskiej Francji w pocz. XIX w. i rezygnacja 1806 (koniec I Rzeszy Niemieckiej) Habsburgów z godności cesarzy rzymskich narodu niemieckiego (1804 przyjęli tytuł cesarzy Austrii) doprowadziła do utworzenia Związku Reńskiego. Kongres wiedeński 1815 powołał do życia Związek Niemiecki w granicach zbliżonych do dawnej Rzeszy, pod hegemonią Austrii. W 1. połowie XIX w. Niemcy były jeszcze krajem przeważnie rolniczym, a rozwój nowocz. przemysłu nastąpił dopiero po 1830 powstanie Niemieckiego Związku Celnego). Nad polityką niemiecką ciążył zawarty 1815 sojusz Rosji, Austrii i Prus w obronie zasad legitymizmu i porządku politycznego (Święte Przymierze). Po wydarzeniach 1848–49 (Wiosna Ludów, ogólnoniemiecki parlament we Frankfurcie) nastąpił wzrost dążeń do zjednoczenia Niemiec (z królem pruskim jako cesarzem). Po wojnie austriacko-pruskiej 1866 hegemonię w Niemczech uzyskały zwycięskie Prusy, a po wojnie francusko-pruskiej 1870–71 proklamowano cesarstwo niemieckie z Wilhelmem I pruskim jako dziedzicznym cesarzem.
II Rzesza była państwem związkowym (22 państwa, 3 wolne miasta i „kraj Rzeszy” — Alzacja-Lotaryngia, Austria pozostała poza zjednoczonymi Niemcami). Kanclerzem został O. von Bismarck, przedstawiciel pruskiego junkierstwa. Jego politykę, mimo pewnych zastrzeżeń, poparły również ugrupowania liberalne (Kulturkampf z Kościołem), m.in. w obawie przed ruchem socjalistycznym. W 1875 doszło do połączenia organizacji robotniczych partię socjaldemokratyczną. Na przełomie XIX/XX w. Niemcy stały się najpotężniejszym mocarstwem militarnym i gospodarczym Europy. W 1880–1900 Niemcy uzyskały też kolonie w Afryce (Togo, Tanganika, Kamerun, Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia) i Oceanii. Niemiecka polityka ekspansji doprowadziła w 2. połowie XIX w. do utworzenia trójprzymierza z Austro-Węgrami i Włochami, którego przeciwwagą stała się ententa.
Po wybuchu I wojny świat. plan błyskawicznego jej rozstrzygnięcia zawiódł, wobec przegranej bitwy nad Marną (1914). Działania wojenne wyczerpały kraj, wzmogły nastroje antywojenne, spotęgowane po rewolucji lutowej 1917 w Rosji. Od 1916 na czele ruchu antywojennego stanęła Grupa Spartakusa (przekształcona następnie w Komunistyczną Partię Niemiec). Powstanie marynarzy w Kilonii zapoczątkowało rewolucję listopadową 1918. w której wyniku 9 XI proklamowano republikę. 11 XI ententa zgodziła się na zawieszenie broni. Wybory 19 I 1919 przyniosły sukces socjalistom, demokratom i chadeckiej partii Centrum. Obradujące w Weimarze Zgromadzenie Narodowe ratyfikowało wersalski traktat pokojowy, który prócz rewindykacji terytorialnych (Alzacja i Lotaryngia, cesje na rzecz Polski, utrata kolonii) uznał odpowiedzialność Niemiec za wywołanie wojny, wprowadził ograniczenie liczbowe armii, zakaz zbrojeń i obowiązek spłaty olbrzymich odszkodowań wojennych.
Pierwsze lata Republiki Weimarskiej, ponoszącej gospodarcze i finansowe skutki wojny, ogarniętej głębokim kryzysem (hiperinflacja), charakteryzowały się niepokojami rewolucyjnymi i powstaniami organizowanymi przez lewicę oraz skrajnie prawicową agitacją przeciw republice. W 1920 powstała nazistowska NSDAP pod kierownictwem A. Hitlera; następowała brutalizacja życia publicznego, liczne morderstwa polityczne. Brak stabilizacji sprzyjał próbom prawicowych puczów (1923 monachijski pucz Hitlera). W związku z opóźnianiem spłaty odszkodowań wojennych wojska francuskie i belgijskie 1923 przejściowo okupowały Zagłębie Ruhry.
Poszukiwanie sojuszników w walce o rewizję postanowień traktatu wersalskiego doprowadziło do zawarcia 1922 traktatu z sowiecką Rosją w Rapallo i nawiązania tajnej współpracy wojskowej. Plany — Dawes'a 1924 i Younga 1929 złagodziły brzemię reparacji. Niestabilne gospodarczo i politycznie Niemcy (od 1919 do 1933 zmieniano 20 razy rząd) należały jednak w latach 20. do przodujących w świecie centrów nauki i sztuki.
Po wyborze 1925 P. Hindenburga na prezydenta Rzeszy nastąpiło stopniowe przejście od parlamentarnego do prezydenckiego sprawowania rządów. Kryzys gospodarczy 1929 spowodował wzrost lewicowego i prawicowego ekstremizmu, co podkopywało społeczne podstawy Republiki Weimarskiej. Nacjonalistyczne i antykomunistyczne hasła NSDAP i jej demagogiczna propaganda socjalna przynosiła sukcesy wyborcze. W 1933 prezydent Hindenburg powołał Hitlera na kanclerza, który po śmierci prezydenta 1934 stanął na czele Niemiec z tytułem wodza (Führer) i kanclerza Rzeszy. Wydane 28 II 1933 (nazajutrz po pożarze Reichstagu) rozporządzenia O ochronie narodu i państwa oraz O zdradzie narodu... , wprowadziły w Niemczech stan wyjątkowy, a uzyskana 1933 przez Hitlera ustawa o pełnomocnictwach rządu zapewniała mu możliwość wydawania ustaw sprzecznych z konstytucją (formalny początek III Rzeszy). Zapanowała dyktatura narodowosocjalistyczna (nazistowska). Zniesiono wolności obywatelskie, rozwiązano wszystkie niehitlerowskie partie polityczne i związki zawodowe. Zastosowano terror wobec opozycji, powstały obozy koncentracyjne (1934), dokonano rzezi potencjalnych przeciwników Hitlera w ruchu nazistowskim („noc długich noży”). Rozpoczęły się prześladowania ludności żydowskiej, usankcjonowane 1935 przez tzw. ustawy norymberskie, co później m.in. znalazło wyraz w „nocy kryształowej” (9/10 XI 1938). W celu realizacji podjętych celów rozbudowano aparat terroru (tajna policja Gestapo, SS). Wbrew traktatowi wersalskiemu przyjęto 1935 ustawę o odbudowie sił zbrojnych (Wehrmacht) i nasilono zbrojenia, wprowadzono ścisły nadzór państwa nad gospodarką. W 1936 Niemcy przystąpiły do remilitaryzacji Nadrenii. Zawarły porozumienie z Włochami i Japonią. Politykę podbojów zapoczątkowało 1938 przyłączenie (Anschluss) Austrii do Rzeszy i zabór części Czechosłowacji (gł. obszaru Sudetów). W 1939, wbrew układowi monachijskiemu, Niemcy zajęły pozostałe ziemie czeskie, tworząc Protektorat Czech i Moraw, podległy bezpośrednio Hitlerowi, a także zmusiły prawicowych polityków słowackich do proklamowania Republiki Słowackiej. Wyrazem dążenia do zmiany powersalskiego porządku (zwłaszcza do likwidacji państwa polskiego) były układy sowiecko-niemieckie 1939 (pakt Ribbentrop-Mołotow).
Agresja 1 IX 1939 na Polskę, która pierwsza stawiła zbrojny opór hitleryzmowi, zapoczątkowała II wojnę światową. Początkowo Niemcy odnosiły zwycięstwa w Europie i w Afryce. W 1940 zajęły Danię i Norwegię, następnie Holandię, Belgię i Luksemburg oraz Francję (całkowicie 1942). Po kampanii na Bałkanach (1941) i okupowaniu Jugosławii i Grecji Niemcy napadły 22 VI 1941 na ZSRR. Na zajętych terenach okupanci wprowadzili terror, dokonali niemal całkowitej zagłady Żydów, także ludobójczej eksterminacji milionów ludzi innych narodowości, zwłaszcza Słowian. Główną rolę w realizacji zbrodniczej polityki odegrało kierownictwo polityczne NSDAP, SS, Gestapo i SD uznane w procesie norymberskim 1946 za organizacje przestępcze. Działania bojowe koalicji antyniemieckiej, przybierający na sile ruch oporu w krajach okupowanych przy jednoczesnym wyczerpaniu potencjału wojsk. i gosp Niemiec, wpływały stopniowo na zmianę ich korzystnego początkowo położenia. Niemieckie ośrodki antyfaszystowskie działały głównie na emigracji, a w kraju m.in. Weisse Rose i Krąg z Krzyżowej. W 1942–43 Niemcy poniosły klęskę pod Stalingradem i w Afryce. Sowieckie zwycięstwo pod Kurskiem (VII–VIII 1943) przekreśliło ostatnią niemiecką próbę odzyskania inicjatywy strategicznej na froncie wschodnim. Przejście wojsk sowieckich do ogólnej ofensywy oraz utworzenie VI 1944 drugiego frontu przez aliantów zachodnich we Francji, doprowadziły do kolejnego wyzwalania zagarniętych przez Niemcy krajów. Na wiosnę 1945 doszło do całkowitej klęski Niemiec; po samobójstwie Hitlera (30 IV 1945), który przekazał władzę K. Dönitzowi, 8 V 1945 nastąpiło podpisanie bezwarunkowej kapitulacji Niemiec.
Zasady polityki w stosunku do Niemiec w okresie powojennym ustalono na konferencjach w Teheranie (1943), Jałcie i Poczdamie (1945), podjęto m.in. decyzje dotyczące zmiany granic, wysiedleń ludności niemieckiej i denazyfikacji. 5 VI 1945 obwieszczono objęcie przez Francję, USA, Wielką Brytanię i ZSRR najwyższej władzy w Niemczech, które podzielono na 4 strefy okupacyjne; również Berlin podzielono na 4 sektory okupacyjne. Ostatecznym celem okupacji sojuszniczej miało być doprowadzenie do powstania demokratycznego i pokojowego państwa niemieckiego. Wraz z pogarszaniem się stosunków między ZSRR a pozostałymi aliantami, zaprzestała działalności Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec; doszło do utworzenia 2 państw: 7 IX 1949 Republiki Federalnej Niemiec, a 7 X 1949 Niemieckiej Republiki Demokratycznej
W istniejącej 1949–90 NRD rządziła komunistyczna SED (niemiecka Socjalsityczna Partia Jedności) i jej satelici. Postępująca stalinizacja i wywołany nią kryzys gospodarczy spowodował wybuch robotniczego powstania w VI 1953 w Berlinie, stłumionego przez wojsko sowieckie. By narastającą falę ucieczek do RFN władze NRD odgrodziły w VIII 1961 Berlin Zachodni (będący enklawą na obszarze NRD) systemem umocnień zw. murem berlińskim. Dopiero w końcu lat 60. NRD podjęła bezpośredni dialog z RFN. W XII 1970 podpisano Układ o podstawach stosunków między NRD i RFN (wszedł w życie 1973). W 1973 NRD została (wraz z RFN) przyjęta do ONZ. Pod wpływem rewolucji demokratycznych w Polsce i na Węgrzech, jesienią 1989 w NRD nasiliły się jednak żądania reform i demokratyzacji życia; powstały organizacje opozycyjne i nowe partie (SPD, Nowe Forum, Demokratyczny Przełom). Kraj ogarnęła fala masowych demonstracji, zwłaszcza w Halle, Lipsku, Dreźnie i Berlinie. 9 XI obalono mur berliński, a 8 XII rozpoczęła obrady NRD-wska konferencja Okrągłego Stołu, z udziałem 14 partii i organizacji społecznych. 1 VII 1990 wszedł w życie układ o unii walutowej, gosp. i socjalnej między NRD i RFN. 20 IX 1990 Izba Lud. i Bundestag ratyfikowały podpisany w Berlinie (31 VIII) układ między RFN a NRD o przywróceniu jedności Niemiec (traktat zjednoczeniowy). 3 X 1990 pięć landów byłej już NRD przystąpiło do RFN.
Republika Federalna Niemiec powstała za zgodą mocarstw zachodnich z trzech stref okupacyjnych w Niemczech: amerykańskiej, brytyjskiej i francuskiej. Do 1949–50 przeprowadzono denazyfikację. Proces powstawania państwa przyspieszyły: reforma walutowa (20 VI 1948), sowiecka blokada Berlina Zachodniego na przełomie 1948 i 1949 i pomoc Zachodu (m.in. Plan Marshalla). Na czele pierwszego chadecko-liberalnego rządu stanął kanclerz K. Adenauer (CDU), którego 14-letnie rządy miały decydujące znaczenie dla rozwoju politycznego i ekonomicznego RFN (poparcie dla społecznej gospodarki rynkowej, utrwalenie demokracji parlamentarnej o silnej pozycji kanclerza federalnego). Jego polityka umożliwiła powrót Niemiec do roli pierwszej potęgi ekonomicznej Europy. Kładł on także nacisk na konieczność zintegrowania RFN z Europą Zachodnią. W 1957 RFN współtworzyła EWG, a 1993 UE. W 2002 wprowadziła do obiegu euro.
W 1951 mocarstwa zachodnie ogłosiły zakończenie stanu wojny z Niemcami (ZSRR i Polska uczyniły to 1955). Po podpisaniu układów paryskich (1954) zniesiono statut okupacyjny i RFN przystąpiła do Unii Zachodnioeuropejskiej i NATO (1955). Rozpoczęto (1955) tworzenie własnej armii — Bundeswehry. Do pocz. lat 70. RFN nie uznawała NRD, skutecznie izolowała ją na forum międzynarodowym. Zmiana polityki RFN nastąpiła po zwycięstwie SPD w wyborach 1969, utworzeniu rządu SPD–FDP oraz wyborze W. Brandta na kanclerza. W wyniku jego nowej polityki wschodniej RFN podpisała XII 1970 układ z Polską o podstawach normalizacji stosunków wzajemnych, który potwierdzał nienaruszalność granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, a także układy z NRD i Czechosłowacją. W V 1974 Brandt ustąpił ze stanowiska kanclerza, następcą został H. Schmidt (SPD). Jesienią 1982 zawiązała się ponownie koalicja CDU/CSU–FDP, kanclerzem został H. Kohl z CDU (do 1998).
Rozpad bloku sowieckiego umożliwił zjednoczenie Niemiec 3 X 1990. Mimo ogromnych wysiłków i nakładów finansowych przez pierwsze dekady nie udało się zniwelować różnic pomiędzy tzw. Ossi i Wessi, jak i w poziomie rozwoju obu części kraju. Po okresie rządów socjaldemokratów i zielonych (1998–2005, kanclerz G. Schröder), do władzy doszedł gabinet wielkiej koalicji CDU/CSU–SPD kanclerz Angeli Merkel. Głównymi problemami Niemiec stały się kryzys państwa opiekuńczego i długotrwała stagnacja gospodarcza.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Tycjan, Portret Karola V, 1548 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wartburg, cela Marcina Lutra (Niemcy) fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Otton III, miniatura w Ewangeliarzu Ottona III, ok. 1000 — Bayerische Staatsbibliotek, Monachiumfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia