Niemcy. Teatr.
państwo związkowe w środkowej Europie, nad Morzem Bałtyckim i Morzem Północnym
Niemcy. Teatr
Encyklopedia PWN
Początki teatru niem. sięgają X w. i wywodzą się z obrzędów liturgicznych; w XV w. głośne były widowiska pasyjne w Alsfeld, Lucernie i Frankfurcie n. Menem, od 1633 w Oberammergau (także obecnie przedstawiane); w XI w. pojawiła się sztuka kuglarzy i mimów, prekursorów epickiej twórczości lud.; w XIII w. na dworach książęcych występowali tzw. minnesingerzy; XV–XVIII w. na niem. scenach wystawiano widowiska mięsopustne, tzw. Fastnachtspiele. Wraz z rozwojem renesansu wzrastało znaczenie, powstałego pod koniec XV w., teatru szkolnego, gł. jezuickiego; w szkołach i na uniwersytecie wystawiano dramaty gr. (Arystofanes) i rzymskie (Terencjusz, Plaut, Seneka) oraz ich niem. naśladownictwa (początkowo w języku łac., od poł. XVI w. tłumaczone na język niem.); repertuar taki wymusił zamianę średniow. sceny symultanicznej na renes. scenę celkową (terencjańską), wywarł także znaczny wpływ na rozwój teatru lud. oraz na dramat lit. (M. Opitz, A. Gryphius). Wędrowne zespoły wł., przyjeżdżające do Niemiec w XVII w., wyparły ze scen dworskich oraz rynków i targowisk miejskich zespoły aktorów obcych, zwłaszcza hol. i ang., występujące tam już od końca XVI w.; przyczyniły się też do powstania niem. opery dworskiej (wystawiona w Torgau 1627 Dafne, z muzyką H. Schütza), dla której wzorem były opery grane na wł. scenie pudełkowej o zmiennych dekoracjach; w związku z tym powstały pierwsze budynki teatr. (1641 w Ulm, 1667 w Dreźnie) oraz niem. zespoły operowe, wystawiające wł. i fr. opery lub ich nie bardzo jeszcze udane niem. naśladownictwa.
Na przeł. XVII i XVIII w. były znane improwizowane widowiska tragiczno-komiczne, zw. Haupt- und Staatsaktionem (gł. postać Hanswurst); niektóre jednak zespoły wprowadzały także ambitniejszy repertuar (grały sztuki Moliera, P. Calderóna, W. Szekspira). Związek teatru z literaturą, niezbyt powszechny jeszcze na scenie niem., starała się utrwalić F. Neuber, prowadząca teatr w Lipsku; repertuar i styl gry w swoim teatrze kształtowała na wzór fr. teatru pseudoklas.; w 2. poł. XVIII w. walkę o nowy teatr podjęli jej uczniowie — J. Schönemann i H. Koch oraz aktorzy H. Ekhof (założyciel pierwszej w Niemczech Akad. Aktorskiej w Rostocku 1753) i K. Ackermann (kierownik pierwszego nar. teatru niem., zał. 1767 w Hamburgu); z hamburskim teatrem współpracował G.E. Lessing, zwolennik teatru ang. (zwłaszcza Szekspira) i dramatu mieszczańskiego XVII i XVIII w. Próby utworzenia sceny nar., po upadku teatru w Hamburgu (1769), podejmowano kolejno w Mannheim (1779, pod dyrekcją H. Dalberga, z udziałem A. Ifflanda — twórcy szkoły mannheimskiej), Berlinie (1786, pod dyrekcją C. Döbellina) i Weimarze (1791, pod dyrekcją J.W. Goethego — twórcy klasycyst. szkoły weimarskiej).
W XIX w. powstały pierwsze teatry prywatne (1824 w Berlinie) i miejskie (1839 w Mannheim). Wybitni romantycy (bracia A.W. i F. Schlegelowie, J. Tieck, H. Kleist) tłumaczyli dramaty hiszp. i elżbietańskie. Znaczny wpływ na ukształtowanie nowego stylu widowisk w 2. poł. XIX w. wywarła koncepcja dramatu muzycznego R. Wagnera. Ważny udział w reformie teatru niem. mieli także Meiningeńczycy. Od końca XIX w. do 1933 gł. ośr. życia teatr. Niemiec był Berlin; 1894–1905 O. Brahm kierował Deutsches Theater (zał. 1883), gdzie wystawiał modernist. dramaty z udziałem wybitnych aktorów (m.in. A. Bassermanna, J. Kainza, A. Sormy); od 1889 prowadził Freie Bühne — wolną scenę, bez cenzury, gł. dla widzów z kręgów robotniczych, której program 1919 przejęła Volksbühne (działająca do 1933, reaktywowana 1945).
Modernistyczny bunt w kołach młodych malarzy i poetów, sprzyjający powstawaniu licznych kabaretów, mających duży wpływ na rozwój ekspresjonizmu w teatrze, powstanie Künstlertheater G. Fuchsa 1908 w Monachium — były pierwszymi oznakami rodzącej się na pocz. XX w. reakcji przeciwko naturalizmowi, która zapoczątkowała kolejną reformę w teatrze niem.; świadectwem zwycięstwa reformatorskich kierunków było m.in. objęcie 1905 kierownictwa Deutsches Theater przez M. Reinhardta. Ożywienie społ.-polit. po I wojnie świat. prowadziło do tworzenia się teoret. podstaw polit. teatru E. Piscatora, epickiego teatru B. Brechta; 1919 powstał rewolucyjny teatr Tribüne K. Martina. W okresie III Rzeszy teatr niem. znajdował się pod wpływem nazistowskiej propagandy, a wybitni jego twórcy (m.in. Brecht, Piscator, Reinhardt) przebywali na emigracji.
W wyniku podziału Niemiec po II wojnie świat. powstały 2 państwa niemieckie. W NRD największym ośr. teatr. był Berlin, gdzie sławę zyskały zespoły: Komische Oper, Berliner Ensemble, Deutsches Theater; uznaniem cieszyły się także teatry w Dreźnie, Lipsku, Rostocku i Weimarze. W Berlinie Zachodnim wysoki poziom osiągnęły sceny prowadzone przez Piscatora (Volksbühne) i B. Barloga (Schillertheater). W RFN działało wiele teatrów miejskich i prywatnych, m.in. w Hamburgu, Düsseldorfie, Monachium, Essen. Wysoki poziom artyst. inscenizacji powstałych w teatrach NRD był dziełem nieżyjących już reż.: E. Engla, W. Felsensteina, W. Langhoffa, oraz W. Hainza, B. Bessona, M. Wekwertha, H. Pertena, R. Berghaus, A. Dresena, M. Karge'a, M. Langhoffa, których spektakle określały profil artyst. zespołów teatralnych. Współcześnie w teatrach niem. twórcy interesujących przedstawień to m.in.: H. Hilpert, F. Kortner, G. Sellner, H. Buckwitz, P. Palitzsch, C. Peymann, P. Stein, P. Zadek, Barlog. Po zjednoczeniu Niemiec do starszego pokolenia reżyserów dołączyło młodsze: S. Bachmann, A. Breth, F. Castorf, L. Haussmann, Ch. Marthaler, T. Ostermeier, E. Schleef, K. Thalbach i M. Thalheimer. Festiwal Theatertreffen w Berlinie stał się imprezą ogólnoniemiecką.
