Niemcy. Sztuka

Niemcy. Sztuka.

Główną cechą sztuki niem. jest jej zróżnicowanie stylistyczne spowodowane m.in. polit., a od XVI w. również rel. rozbiciem kraju; charakteryzuje ją upodobanie do różnorodnych i pełnych ekspresji układów i duża inwencja ikonograficzna. Najważniejsze osiągnięcia sztuki niem. przypadają na okres wczesnego średniowiecza, późnego gotyku, późnego baroku, ekspresjonizmu; promieniowała ona do krajów środkowej, północnej i wschodniej Europy, m.in.: Czech, Słowacji, Polski, Szwecji. Najstarsze przedmioty o charakterze artyst. z terenu dzisiejszych Niemiec pochodzą z okresu paleolitu. W II tysiącl. p.n.e. pojawiły się tu plemiona celtyckie, germańskie oraz plemiona kultury łużyckiej, których sztuka doszła do rozkwitu w epoce żelaza. W I–IV w. południowo-zachodnie obszary Niemiec znalazły się pod wpływem sztuki rzymskiej (monumentalne budowle w Trewirze, Moguncji, Ratyzbonie; rzemiosło artyst.). W VI–VIII w. plemiona germańskie kontynuowały własne tradycje artyst., przyswajając jednocześnie dorobek starych cywilizacji: łac., orientalnych i insularnej (budownictwo kam. w nowo zakładanych prowincjach kośc.). Wędrowny tryb życia plemion germańskich spowodował, że podstawowe znaczenie w ich twórczości odegrało jednak rzemiosło artyst. (gł. przedmioty metal. i złotnicze). Od schyłku VIII w. do pocz. X w. m.in. na terytorium późniejszych Niemiec dominowała sztuka karolińska, która twórczo zespoliła wzory antyczne z miejscową tradycją artystyczną. W architekturze rozwinęło się kilka typów budowli kośc.: bazylika z westwerkiem (Corvey), bazylika z 2 apsydami (Paderborn, Fulda); oprócz monumentalnych założeń klasztornych powstawały założenia pałacowe, w dużym stopniu wzorowane na pałacach cesarzy rzymskich (Akwizgran). W rzemiośle artyst. przodowało klasztorne i pałacowe malarstwo miniaturowe (szkoły w Trewirze, Akwizgranie, St. Gallen) oraz złotnictwo i płaskorzeźby z kości słoniowej. Od ok. poł. X w. do połowy XI w. rozwijał się styl ottoński (wczesny okres romanizmu w sztuce Niemiec); kontynuował on wprawdzie założenia sztuki karolińskiej, lecz w znacznym stopniu uwolnił się od tradycji późnoantycznych. W dziedzinie architektury przodowała Saksonia (Magdeburg, Gernrode); bogaty program przestrzenny prezentował kościół Św. Michała w Hildesheim — najlepiej zachowany obiekt z tamtych czasów. Ze stylem ottońskim łączy się odrodzenie plastyki monumentalnej (np. krucyfiksy, drzwi z brązu, antepedia); spośród sztuk plast. wyróżniało się także malarstwo miniaturowe (szkoły w Trewirze, Kolonii) i ścienne (szkoła Reichenau) oraz sztuka złotnicza. Dojrzały styl rom. (ok. poł. XI w.–1 ćwierć XIII w.) znalazł najpełniejszy wyraz w architekturze wielkich katedr i opactw szkoły nadreńskiej (Spira, Trewir, Moguncja, Wormacja, Maria Laach). Osobny nurt w architekturze stanowiło, rozwijające się wówczas, surowe budownictwo klasztorne, gł. benedyktyńskiej kongregacji Hirsau (m.in. Paulinzella) i cysterskie (Eberbach). Konserwatywna niem. rzeźba rom. nie dorównywała znaczeniem ówczesnej rzeźbie fr. czy włoskiej. Wysoki poziom artyst. osiągnęło w tym okresie malarstwo monumentalne (szkoła ratyzbońska) oraz malarstwo miniaturowe. Sztuka got. (XII–XV w.) była początkowo pod wpływami fr., widocznymi w kam. architekturze sakralnej (Magdeburg, Kolonia, Strasburg). Charakterystyczne były ceglane bazyliki miejskie obszarów nadbałtyckich (Lubeka, Stralsund) i westfalskie kościoły halowe (Soest). Od końca XIV w. do pocz. XVI w. rozkwit późnogot. architektury, tworzonej przez takich mistrzów, jak P. Parler, H. Brunsberg, H. von Burghausen, K. Roritzer, Arnold z Westfalii. Rozwój kultury mieszczańskiej (od 2. poł. XIII w.) miał wpływ na powstanie got. budowli świeckich: domów patrycjuszy i cechowych, ratuszy, obwarowań miejskich (Norymberga, Brunszwik, Akwizgran i in.). Początek niem. rzeźby got. przypada ok. 1230 (katedry w Magdeburgu, Bambergu i Naumburgu); na przeł. XIII i XIV w. rzeźba ta przejęła wzory portali fr. katedr (Strasburg, Kolonia, Ratyzbona). W 2. poł. XIV w. stopniowo zwiększał się realizm postaci i masywność formy rzeźbiarskiej (warsztat Parlerów). Rzeźba południowoniem. końca XIV w. pozostała pod znakiem międzynar. nurtu „miękkiego stylu” (tzw. Piękne Madonny). Wiek XV należał do jednego z najbardziej płodnych okresów niem. rzeźby, wyrażającej się gł. w ołtarzach szafiastych, pod wpływem niderl. realizmu (Mikołaj z Lejdy, H. Multscher, W. Stwosz, T. Riemenschneider). Niemieckie malarstwo tablicowe z 2. poł. XIV w. pozostawało pod silnym wpływem artystów działających w Czechach (Mistrz Bertram z Minden), natomiast w XV w. duże znaczenie miały wpływy niderl. (S. Lochner, M. Schongauer, M. Wolgemut) oraz w mniejszym stopniu wł. (M. Pacher); ważną dziedziną sztuki niem. XV w. była grafika (mistrz E.S.), którą cechowała różnorodność technik i środków wypowiedzi.

W XVI w. sztuka niem. nadal była mocno przesycona got. elementami stylowymi i często wykazywała skłonności manierystyczne, np. w architekturze świeckiej. Pierwszym dziełem architektury renes. była kaplica Fuggerów w Augsburgu, natomiast do najczystszych stylowo budowli renes. należało jedno ze skrzydeł zamku (Ottheinrichsbau) w Heidelbergu. Ośrodkiem renes. tendencji w rzeźbie XVI w. była norymberska pracownia Vischerów. Malarze tego okresu należeli do najbardziej twórczych indywidualności w sztuce niem. (A. Dürer, M. Grünewald, A. Altdorfer, L. Cranach st., H. Holbein mł.). Zakres oddziaływania Dürera był szeroki dzięki grafice, która odegrała wielką rolę w jego twórczości. Niderlandzkie i wł. nurty są podstawą niem. manierystycznego malarstwa, rzeźby i architektury na dworach w Monachium i Pradze. Wojny XVII w., zahamowały rozwój budownictwa, które rozkwitło dopiero w pocz. XVIII w. Architektura późnego baroku była reprezentowana przez wybitnych twórców: J.B. Neumanna, Dientzenhoferów, Asamów, M. Fischera. Projektowali oni m.in. wielkie rezydencje (Pommersfelden, Würzburg), ogromne założenia klasztorne (Zwiefalten), kościoły pielgrzymkowe (Vierzehnheiligen). Powstały także znakomite budowle rokokowe: pawilony Zwingeru (M.D. Pöppelman) i pałac Sanssouci w Poczdamie (G.W. von Knobelsdorff). Wraz z wielkimi założeniami architektury barok. i rokokowej wysoki poziom osiągnęły malarstwo i rzeźba arch. (A. Schlüter, Asamowie, B. Permoser), jak również rzemiosło artyst. (m.in. porcelana miśnieńska). W architekturze końca XVIII i poł. XIX w. dominował klasycyzm; przedstawicielami tego stylu byli m.in.: F.W. von Erdmannsdorff i C.G. Langhans (Berlin), L. von Klenze (Monachium) i K.F. Schinkel, który jednocześnie reprezentował historyzm, charakterystyczny dla dalszego rozwoju architektury XIX w. Rzeźba klasycyst. ograniczała się do popiersi, nagrobków i pomników (G. von Schadow, A. von Hildebrand). Tendencje klasycyst. w malarstwie prezentowali D. Chodowiecki (malarstwo rodzajowe), rodzina Tischbeinów (portrety), M. Carstens (tematy mitol.). Malarstwo romant. znalazło swój świetny wyraz w twórczości C.D. Friedricha i P.D. Runge, rel.-romant. postawa — w twórczości nazareńczyków, mieszczański sentymentalizm — w malarstwie biedermeieru (A.L. Richter). Z malarstwem biedermeieru ściśle wiążą się tendencje realist. w sztuce niem., które pojawiły się w poł. XIX w. (A. von Menzel, W. Leibl). Idealistyczne i symbol. poglądy przeważały w malarstwie A. Böcklina, M. Klingera, H. von Maréesa. Ku impresjonizmowi zwrócili się L. Corinth, M. Slevogt, M. Liebermann. Na przeł. XIX i XX w. rozwinęła się na krótko niem. odmiana secesji (Jugendstil) z gł. ośr. w Berlinie, Monachium i Darmstadt (H. Obriest, A. Endell).

W pierwszym 30-leciu XX w. narastał stopniowo ekspresjonizm, którego gł. ośr. było ugrupowanie Die Brücke i częściowo Der Blaue Reiter. Tendencje ekspresjonistyczne były widoczne również w twórczości E. Barlacha, M. Beckmanna, K. Kollwitz, W. Lehmbrucka. Na pocz. XX w. racjonalny modernizm w architekturze zaprezentował P. Behrens, potem H. Muthesiusi, H. van de Velde. Dzięki nowocz. ideom uczelni artyst. Bauhaus, architektura niem. zdobyła międzynar. znaczenie (W. Gropius). Bardziej ekspresjonistyczne tendencje w architekturze reprezentowali H. Poelzig, M. Berg, E. Mendelsohn. Konstruktywizm i funkcjonalizm rozwijał L. Mies van der Rohe. Po I wojnie świat. pojawiły się w Niemczech: dadaizm (K. Schwitters), surrealizm (M. Ernst), ruch Neue Sachlichkeit (m.in. G. Grosz, O. Dix). W czasach III Rzeszy kierunki nowocz., określane jako „sztuka zwyrodniała” (wystawa Entartete Kunst w Monachium, 1937), zostały wyeliminowane, sztuce narzucono cele propagandowe; obowiązywał neoklasycyzm w architekturze (A. Speer) i monumentalny naturalizm w malarstwie. Wybitni twórcy, którzy wówczas wyemigrowali z Niemiec, wywarli duży wpływ na sztukę powojennych generacji artystów RFN i Berlina Zachodniego. Oprócz Ernsta, W. Kandinsky'ego, P. Klee należeli do nich również Wols i H. Hartung — czołowi przedstawiciele taszyzmu, który wraz z rozwijającym się po wojnie malarstwem abstrakc. (W. Baumeister, J. Bissier) włączyły się w nurt sztuki informelu lat 50. (E. Schumacher).

W latach 60. i 70. sztuka w zachodnich Niemczech żywo reagowała na różne międzynar. kierunki artyst., np.: op-art (grupa Zero), pop-art (K. Klapheck), sztuka akcji i happening (W. Vorstell, J. Beuys), fotorealizm (grupa Zebra, G. Richter). Berlińscy realiści (J. Grützke, P. Sorge) stali się wówczas prekursorami neoekspresjonizmu, którego gł. przedstawicielami w latach 80. byli: G. Baselitz, K. Hödicke, M. Lüpertz, A.R. Peuck, J. Immendorf i A. Kiefer. Jeden z nurtów stylistycznych neoekspresjonizmu reprezentowała grupa Neue Wilde. Po II wojnie świat. w architekturze RFN i Berlina Zachodniego dominował styl międzynar., osiągający swe apogeum na berlińskiej wystawie Interbau (1956–58). Nawrót do ekspresjonizmu zapowiadał styl gmachu filharmonii w Berlinie Zachodnim (H. Scharoun). W NRD sztukę zdominował realizm socjalist.; architektura, która początkowo dość konwencjonalnie prezentowała jego założenia, z czasem przeszła do rozwiązań bardziej nowocz. technicznie i formalnie. Do gł. przedstawicieli realizmu socjalist. należeli: malarze — O. Nagel, M. Lingner, grafik H. Tucholski, i rzeźbiarz W. Lammert; odejście od doktryny w latach 70. wpłynęło na poszerzenie środków mal. i tematów; znaczne sukcesy mal. odnieśli W. Sitte, W. Tübke i W. Mattheuer. Po zjednoczeniu Niemiec otwarto granice kraju dla twórców z całego świata. Na terenie byłej NRD podjęto szeroko zakrojoną akcję kompleksowej odbudowy zabytkowych miast (m.in. rekonstrukcja kościoła NMP w Dreźnie).

Würzburg, rezydencja biskupia

Weimar, dom J.W. Goethego .

Asamowie Cosmas Damian i Egid Quirin: dekoracje we wnętrzu katedry NMP i Św. Korbiniana we Freisingu, 1723–24 (Niemcy)

Altdorfer Albrecht, Bitwa pod Issos, 1529 — Monachium, Alte Pinakothek, Bayerische Staatsgemäldesammlungen

Leinberger Hans, Maria z Dzieciątkiem, Berlin, Gemaldegalerie

Dürer Albrecht, portret wykonany przez E. Schona, 1527

Dürer i Rafael przed tronem Sztuki, litografia Hoffa na podstawie obrazu Franza Pforra

Düsseldorf, biurowiec Mannesmanna (P. Behrens, 1911–12), Niemcy

Lubeka, figura Marii, XV w. — katedra (Niemcy)

Pommersfelden, klatka schodowa pałacu, Niemcy

Ukrzyżowanie, niemiecki drzeworyt z lat 1380–1410

Kandinsky Wassily, Kościół w Murnau, 1910 — Städtische Galerie, Monachium

Holbein Hans (mł.), Ambasadorowie, 1533 — Londyn, National Gallery

Holbein Hans (mł.), Simone George z Kornwalii, 1535 — Städelsches Kunstinstitut und Städtische Galerie, Frankfurt nad Menem.

Holbein Hans (mł.), Charles de Morette, 1535 — Kupferstichkabinett, Drezno.

Kolonia, katedra pw. Panny Marii i Św. Piotra (Niemcy)

Friedrich Caspar David, Krzyż w górach

Drezno, Staatliche Kunstsammlungen, Gemäldegalerie

Ernst Max, Europa po deszczu, 1940–42 — Wadsworth Atheneum, Hartford, Connecticut, Ella Gallup Sumner i Mary Catlin Sumner Collection

Dürer Albrecht, Czterej apostołowie, 1526 — Alte Pinakothek, Bayerische Staatsgemäldesammlungen, Monachium

Dürer Albrecht, Autoportret, 1498 — Museo del Prado, Madryt

Klee Paul, Villa R, 1919 — Kunstmuseum, Bazylea

Kirchner Ernest Ludwig, Sąd Parysa, 1912 — Ludwigshafen, Wilhelm-Hack-Museum

Poczdam, kościół Św. Mikołaja (Niemcy)

Quedlinburg, rynek, w głębi renesansowy ratusz (Niemcy)

Würzburg, fragment starego miasta (Niemcy)

Wies, wnętrze kościoła (Niemcy)

Weyden Rogier van der, Zwiastowanie, lewe skrzydło Tryptyku Św. Kolumbana, ok. 1460 — Alte Pinakothek, Monachium

Poczdam, Pałac Sanssouci (Niemcy)

Nolde Emil, Maria Egipcjanka, 1912 — Kunsthalle Hamburg

Miśnia, serwis Łabędzi, porcelana miśnieńska, 1737–41 — Muzeum Narodowe, Warszawa.

Kändler Johann Joachim, Arlekin, figurka, ok. 1750 — British Museum, Londyn