commedia dell’arte

commedia dell’arte

[kommẹdja dellạrte] ,

typ widowiska scenicznego powstały we Włoszech, przedstawiany od ok. połowy XVI w. do końca XVIII w.; nazywano ją także commedia italiana [‘komedia włoska’], commedia all’improvviso [‘komedia improwizowana’] lub commedia a soggetto [‘komedia ze scenariuszem’];

Charakterystyczną cechą c. dell’a., która odróżniała ją wyraźnie od innych form teatr., była improwizacja aktorów, która podlegała jednak koniecznym ograniczeniom, by widowisko tworzyło zwartą całość; punktem wyjścia dla wykonawców był scenariusz, ujmujący w zarysie akcję przedstawienia, gł. o charakterze komicznym. W c. dell’a. występowały typowe postacie, powracające w różnych, na ogół konwencjonalnych sytuacjach, co także wyróżniało ją spośród innych widowisk. Do grupy gł. postaci należeli: dwaj starcy Pantalone, kupiec z Wenecji, i Dottore, prawnik lub lekarz z Bolonii; dwaj służący (zw. zanni) — najczęściej występujący Arlekin z Brighellą lub Scapinem oraz Pulcinella, a we Francji Pierrot; różne imiona nosiły także sprytne i obrotne subretki, spośród nich Colombina zyskała szczególne powodzenie; często występował także Capitano, żołnierz-samochwał, oraz będący jego odmianą Scaramuccia; grający te postacie aktorzy występowali zasadniczo w maskach (stąd nazwa postać-maska), zakrywających górną część twarzy oraz w ustalonym tradycją kostiumie. Pozostałe postacie, np. para zakochanych, nie były traktowane tak groteskowo jak wyżej wymienieni; ich wykonawcy nie nosili masek, mieli pokazywać widzowi autentyczną urodę, język ich wypowiedzi był obrazowy, wielce wyszukany.

W działających ówcześnie teatrach dworskich lub szkolnych grali zazwyczaj amatorzy; w c. dell’a. występowali aktorzy zawodowi; w ich grze nie słowo (improwizowane monologi i dialogi) było najbardziej istotną rzeczą, lecz gest, ruch, ekspresja całego ciała, ze skłonnością do błazeńskich i akrobatycznych popisów; stosowali oni utrwalone praktyką i skatalogowane na ich użytek sytuacyjne gierki, zw. lazzi, które w razie potrzeby znajdowały zastosowanie w różnych układach.

Wędrowne zespoły komediantów rozpowszechniły c. dell’a. w wielu krajach eur., także w Polsce (na dworach król. Władysława IV Wazy i Jana III Sobieskiego, a później w epoce saskiej i stanisławowskiej); 1680–97 i 1716–83 w Paryżu występował nawet stały zespół c. dell’a. — Comédie Italienne. Kierownicy znanych zespołów, twórcy nowych postaci c. dell’a. i ich najlepsi wykonawcy (F. Andreini, G. Biancolelli, T. Fiorilli) zdobyli sławę międzynarodową.

W 2. poł. XVIII w. c. dell’a. wykazywała dobitnie cechy schyłkowe (zmanierowana już w tym czasie improwizacja, trwanie w kręgu ciasnej konwencji, utrzymywanie wciąż tych samych lub bliźniaczych postaci i sytuacji, wyrzeczenie się wartości, jakie może przekazywać dobry tekst lit. prezentowany na scenie). Takiej c. dell’a. przeciwstawił się C. Goldoni, który przywrócił odpowiednią rangę tekstowi lit. w teatrze, a w miejsce umownych typów wprowadził określone charaktery występujących bohaterów; napisał ponad 20 sztuk; wśród nich największą popularność zdobyła komedia Sługa dwóch panów (1745).

Do tradycji c. dell’a. nawiązywał niejednokrotnie teatr XIX i XX w. dążący do „czystej” teatralności, zwłaszcza w chwilach, gdy na scenie zaznaczała się wyraźnie supremacja tekstu literackiego. Do wskrzeszenia uroku dawnej c. dell’a. przyczynił się Piccolo Teatro w Mediolanie (np. przedstawienie Sługi dwóch panów w inscenizacji G. Strehlera z 1947 i kilka nowych wersji w następnych latach), a we Francji J. Fabbri.

Bibliografia

Constant Mic (Konstanty Mikłaszewski) Komedia dell’arte, czyli Teatr komediantów włoskich XVI, XVII, XVIII wieku, Wrocław 1961;

A. Niccoll W świecie Arlekina, Warszawa 1967;

A. Kapłon Komedia dell’arte i jej wpływ w Polsce w czasach Stanisława Augusta, „Pamiętnik Literacki” 1983 z. 2.

V. Pandolfi La commedia dell’arte. Storia e testo, vol. 1–6, Firenze 1957–61;

F. Taviani La commedia dell’arte. La fascinazione del teatro, Roma 1969.

Paryż, Commedia dell' arte, obraz anonimowego malarza, 1670 — zbiory biblioteki Comédie-Française w Paryżu.

Kändler Johann Joachim, Arlekin, figurka, ok. 1750 — British Museum, Londyn