teatr lalek,
rodzaj widowisk, w których zamiast aktorów występują lalki;
teatr lalek
Encyklopedia PWN
porusza je mechanizm (teatr lalek zwany teatrem automatów) lub człowiek (ukryty lub znajdujący się razem z lalką na scenie), który często użycza im swego głosu. Teatr lalek podobnie jak teatr aktorski wywodzi się z obrzędów kultowych i ofiarnych. Najwcześniej pojawił się w starożytnym Egipcie, później w krajach azjatyckich i europejskich; był też znany w Afryce i obu Amerykach. Są 2 teorie jego pochodzenia: teoria importu — teatr lalek przeniósł się na inne kontynenty ze swej kolebki (Egipt lub Indie); teoria autochtoniczna — lalki pojawiały się samorzutnie w każdej społeczności odpowiednio do jej potrzeb psychicznych i kulturowych. W Azji, Afryce i u Indian amerykańskich jeszcze dziś spotyka się lalki o funkcjach kultowych. W Indiach i Indonezji teatr cieni i lalek trójwymiarowych przedstawiał wątki z Mahabharaty i Ramajany. W Chinach, paralelnie do opery, lalki przedstawiały wielkie tematy epickie, w Japonii wyrażały ideały społeczeństwa feudalnego i mieszczańskiego, zawarte w dramatach (pisanych dla teatru lalek) Chikamatsu Monzaemona, które w XIX w. były podstawą repertuaru słynnego teatru Bunraku-za z Osaki (jōruri). W Europie teatr lalek był już znany w antyku, w średniowieczu przedstawiał repertuar misteryjny oraz świecki (o tematyce rycerskiej). W okresie renesansu i baroku stworzył własną wersję commedia dell’arte z Pulcinellą, który we Francji stał się Poliszynelem, a w Anglii Punchem. Sądzi się, że lalkarze przedłużyli tradycję komicznych postaci z Indii (Widuszaka) i Indonezji (Semar), a także dali początek serii innych bohaterów, jak Kasperl, Guignol bądź Tchanches. Jednocześnie rozwijała się lalkowa opera barokowa, głównie we Włoszech i Austrii. W XVIII w. teatry wędrowne wystawiały repertuar zapożyczony z teatru aktorskiego, szczególnie popularne były sztuki o Fauście i Don Juanie; istniała też moda na teatr mechaniczny i chiński teatr cieni. W okresie romantyzmu wzrosło znaczenie teatru lalek jako ludowej formy teatralnej, do czego przyczynili się pisarze, zwłaszcza J.W. Goethe i G. Sand. Romantycy (H. von Kleist) i moderniści (M. Maeterlinck) okazali zainteresowanie lalce jako idealnemu aktorowi, dając podstawy stworzonej przez E.G. Craiga teorii nadmarionety. Teatrem lalek interesowali się też futuryści i dadaiści. Rozwinął się artystyczny teatr lalek: R. Teschner (Austria), V. Podrecca (Włochy), J. Skupa (Czechy), S. Obrazcow (Rosja), Y. Joly (Francja), T. Sarg i R. Bufano (USA). W 1929 powstała w Pradze Międzynarodowa Unia Lalkarska (Union Internationale de Marionettes, UNIMA). Po II wojnie światowej zmieniła się stylistyka teatru lalek; zrezygnowano z teatru iluzyjnego na rzecz teatru kreatywnego, w którym widzom pozwala się oglądać różne sposoby poruszania lalek przez aktora-animatora. Pojawiły się nowe zespoły o oryginalnym stylu: Tandarica w Bukareszcie (kierownik M. Niculescu), Teatr Lalka w Warszawie (kierownik J. Wilkowski), Teatr Marionetek w Sztokholmie (kierownik M. Meschke), teatr Drak z Hradec Králové (kierownik J. Krofta), Bread and Puppet Theatre (P. Schumanna) w USA. W ostatnich latach teatry lalek stosują różne środki wyrazu (aktorzy, maski), rozwija się też teatr przedmiotu, w którym przedmioty otrzymują funkcje postaci scenicznych.
W Polsce tradycja teatru lalek sięga XV w. i do końca XIX w. jest związana z szopką; jego pochodzenie do dziś stanowi przedmiot sporów. W XVI–XIX w. działały zarówno teatry polskie, jak i cudzoziemskie (zwłaszcza niemieckie i włoskie); w XVIII w. było ich wiele, niektóre przekształciły się w stałe teatry magnackie (H. Radziwiłła 1753–60 w Białej Podlaskiej i Słucku); istniał też teatr uliczny o charakterze patriotycznym, swoistym jego przykładem była demonstracja warszwskiego włóczęgi Baraniego Kożuszka, gilotynującego miniaturowe postaci symbolizujące skompromitowanych politycznie Polaków. Są domniemania, że już w XVIII w. istniała szopka satyryczna. W XIX w. ziemie polskie gościły wielu lalkarzy obcych, typowo polskim zjawiskiem pozostawała szopka, znana niemal we wszystkich regionach, a w Krakowie, dzięki liberalnej polityce austriackiej, mająca charakter patriotyczny. Teatr lalek był przede wszystkim sztuką jarmarczną, należał do folkloru miejskiego; w XIX w. oprócz teatrów ulicznych powstawały teatrzyki domowe (marionetkowe, teatry z papieru, zminiaturyzowane teatry pacynkowe), wprowadzono pierwsze przedstawienia dla dzieci (w Warszawie 1897). W XX w. nową tradycję zapoczątkowały stałe teatry przeznaczone dla widza dziecięcego, zakładane przez pedagogów, literatów, plastyków; pierwsze powstały w Warszawie: Teatr Lalek M. Weryho (1900–04), o ambicjach wychowawczych, oraz Teatr Kukiełek M. Dienstla (1910), który po interwencji carskiej cenzury przeniósł się 1912 do Lwowa i występował pod nazwą Warszawski Teatr Łątek. W 20-leciu międzywojennym lalkarstwem opiekowały się regionalne związki teatrów ludowych. Były 4 ważne ośrodki teatru lalek: Kraków, Poznań, Warszawa i Wilno. Głośny Teatr Miniatur założył w Krakowie S. Polonyi-Poloński, który prowadził też teatry marionetkowe w Katowicach i Poznaniu. Poeta i popularyzator teatru lalek J. Sztaudynger wydawał w Poznaniu pismo „Bal u Lal” (1938–39) oraz przyczynił się do powstania Teatru Błękitny Pajac. W Warszawie Teatr Kukiełek Baj (założony 1928) propagował idee wychowania laickiego, organizował kursy lalkarskie dla Polonii, stworzył kanon repertuaru folklorystycznego dla teatru lalek (sztuki M. Kownackiej). Po II wojnie światowej teatr lalek otrzymały ogromne wsparcie finansowe, powstało 27 państwowych teatrów lalek. Popularność zyskały: Teatr Arlekin w Łodzi, Teatr Lalki i Maski „Groteska” w Krakowie, Teatr Lalka w Warszawie, a w latach 60. również Teatr Lalki i Aktora „Miniatura” w Gdańsku, Teatr Dzieci Zagłębia w Będzinie, Teatr Lalki i Aktora „Marcinek” w Poznaniu. Od lat 80. aktywnymi ośrodkami są Wrocław i Białystok, gdzie istnieją wydziały lalkarskie krakowskiej PWST i warszawska Akademia Teatralna, powołane na początku lat 70.; w latach 90. duże uznanie w kraju i za granicą zyskał zespół teatralny pod nazwą Towarzystwo Teatralne „Wierszalin”, stworzony przez P. Tomaszuka i T. Słobodzianka, przygotowujący przedstawienia dla dzieci i dorosłych, w których występują aktorzy i lalki. Polskie teatry lalek dały wiele znakomitych przedstawień, które ugruntowały ich znaczenie międzynarodowe (O Zwyrtale muzykancie wg K. Przerwy Tetmajera, Bo w Mazurze taka dusza N. Głęboskiej, Tryptyk staropolski H. Jurkowskiego, Turlajgroszek Tomaszuka i Słobodzianka).
