Kilka dziesiątków lat XIX w. wypełniały we Włoszech walki o zjednoczenie i niepodległość kraju, co znalazło wyraz w twórczości lit.; U. Foscolo, żołnierz i emigrant, zespolił w swych utworach poetyckich tradycje klasycyzmu z uczuciowością romantyka; przeniknięta pesymizmem liryka G. Leopardiego stanowiła najwyższe osiągnięcie poezji wł. XIX w.; czołowe miejsce wśród wł. romantyków zajmował A. Manzoni; pierwszy okres istnienia zjednoczonych Włoch znalazł odbicie w obywatelskiej poezji G. Carducciego;
weryzm osiągnął szczyt w realist. prozie G. Vergi. Na przeł. XIX i XX w. bardziej osobisty charakter miała liryka G. Pascolego i przepojona zmysłowym odczuciem świata poezja G. D’Annunzia; silne piętno na całym życiu umysłowym kraju wycisnęła na pocz. XX w. filozofia i działalność kryt. B. Crocego; futuryzm (F.T. Marinetti), pierwszy awangardowy prąd poet., zerwał z tradycją i znalazł następnie sprzymierzeńca w faszyzmie; powieści A. Fogazzara i G. Deleddy, podobnie jak przepojona pasją polemiczną twórczość G. Papiniego, zyskały uznanie również u obcych; w teatrze sukces świat. osiągnął relatywizm L. Pirandella; w okresie międzywojennym rozwinął się
hermetyzm (G. Ungaretti, E. Montale, S. Quasimodo). Silny wpływ na życie intelektualne Włoch miały czasopisma lit., zwłaszcza florenckie — „La Voce” (1908–14) i „La Ronda” (1919–23) oraz rzymskie — „Solaria” (1926–34); nie występowały one ze sprecyzowanym programem, lecz skupiały wokół siebie grupy pisarzy i tworzyły znaczące środowiska lit.; „La Voce”, przechodząc różne fazy, poszukiwało kierunków odnowy literatury, w „La Ronda” dominowały tendencje formalistyczne, „Solaria” propagowała literatury obce, publikowała utwory pisarzy wł., ocenianych jako zjawiska wybitne (I. Svevo), skupiała zwłaszcza przeciwników faszyzmu. Po II wojnie świat. pojawił się nurt
neorealizmu (F. Jovine, C. Levi, P.P. Pasolini, E. Vittorini); do wybitnych przedstawicieli bujnie rozwijającej się prozy wł. należą: G. Bassani, D. Buzzati, I. Calvino, C. Cassola, C.E. Gadda, N. Ginzburg, G. Manganelli, E. Morante, A. Moravia, G. Morselli, A. Palazzeschi, C. Pavese, G. Piovene, V. Pratolini, I. Silone, L. Sciascia; osobnym zjawiskiem stała się odkryta 1958 jedyna powieść G. Tomasiego di Lampedusy
Lampart; na pocz. lat 60. uformowała się tzw. grupa 63 (m.in. E. Sanguineti oraz słynny semiotyk U. Eco, później autor prozy o świat. rozgłosie), reprezentująca tendencje neoawangardowe, ujawniające się zwłaszcza w poezji i eseistyce (publikacje w piśmie „Il Verri”, zał. 1956 przez estetyka L. Anceschiego); tematem dominującym w prozie stała się w tym okresie sytuacja człowieka w uprzemysłowionym świecie (G. Parise, P. Volponi); w dziedzinie powojennego teatru sławę zdobyli m.in.: U. Betti, E. De Filippo, D. Fo. Ważnym elementem życia kulturalnego Włoch są nagrody lit., budzące żywe emocje zarówno wśród pisarzy, jak i czytelników; do najważniejszych należą Strega, Campiello i Viareggio.