petrarkizm
 
Encyklopedia PWN
petrarkizm,
zjawisko oddziaływania na literaturę twórczości F. Petrarki, a szczególnie zbioru Canzoniere.
Przedmiotem naśladowania były formy poet. (sonet, kancona, madrygał, cykl poet.), model liryki introwertycznej oraz leksyka, frazeologia, topika, obrazowanie, forma retoryczna i brzmieniowa wiersza. Przedstawiona w Canzoniere koncepcja miłości nawiązywała do średniow. poezji prowansalskiej i sycylijskiej, toskańskiego dolce stil nuovo, czerpiąc z nich elementy platońskie, regułę niespełnienia erotycznego i cierpienia, konwencję adoracji damy. W centrum pozostawała medytacja nad stanem duszy, którego przejawami są przeciwne afekty (cierpienie i szczęście) oraz sprzeczne reakcje fiz. i psychiczne (żar i chłód, śmiech i łzy), zachwianie równowagi intelektualnej i moralnej, konflikt między podnietami zmysłowymi a duchową istotą miłości. Medytacja ta objawiała naturę człowieka stworzonego do miłości, lecz poddanego grzechowi, prowadziła do wyboru między ciałem i światem a powołaniem chrześc., do odkrycia, przy pomocy zmarłej Laury (będącej uosobieniem idei dobra i piękna realizujących się w wieczności), źródła miłości i celu istnienia w Bogu. W XV w. p. rozwijał się w humanist., arystokratycznym środowisku Medyceuszy. Lorenzo de Medici i A. Poliziano realizowali w poezji platoński ideał harmonii natury i kultury, uczuć i myśli, obrazu i brzmienia wiersza. Wenecjanin P. Bembo w trosce o doskonałość i wytworność obwarował naśladownictwo Petrarki regułami retorycznymi. Kultura dworska quattrocenta i doktryna „czystego” p. oddziałały na twórczość lit. XVI w. (B. Cappello, M. Bandello), w której zaznaczyły się również zjawiska nowe: liryka poświęcona małżeństwu (B. Tasso, B. Rota) i poezja kobiet (V. Colonna, V. Gambara, G. Stampa, T. D’Aragona). Wbrew postulatom Bemba p. nie pozostał zjawiskiem elitarnym. Rozpowszechnienie się powodowało jego konwencjonalizację, obniżenie do poziomu mody zobowiązującej do tworzenia kurtuazyjnych sonetów i madrygałów. Zawładnięty przez rzeszę dyletantów, p. stał się zbiorem frazesów wyzutych z głębszych treści Canzoniere. Szlachetniejszym tonem brzmiały w 2. poł. XVI w. „rymy duchowne” o tematyce refleksyjnej i rel. (G. Della Casa, G. Fiamma). P., uznawany za wzlot, a zarazem chroniczną chorobę wł. poezji, objął Europę — rozwinął się we Francji (krąg Plejady: P. de Ronsard, J. Du Bellay), dotarł do Anglii (soneciści Th. Wyatt i H. Surrey), na Płw. Iberyjski, do Niemiec i krajów słow. — od Polski do Dubrownika.
W Polsce w XV i XVI w. Petrarca był autorytetem jako humanista i łacinnik. Lirykę miłosną w duchu p. tworzyli w XVI w.: tzw. Anonim Protestant, J. Kochanowski, J. Smolik, M. Sęp Szarzyński. Nosi ona cechy charakterystyczne dla p. europejskiego: przedstawia miłość jako doświadczenie niepokoju i sprzeczności, objawienie jedności dobra i piękna; opisuje piękno fiz. i duchowe kobiety; chwali panią szlachetną, wykształconą i obyczajną; eksponuje introwertyczną postawę podmiotu lirycznego; posługuje się topiką, frazeologią i metaforyką p. (choroba, wojna, niewola, obrazowanie kosm.); naśladuje jego ukształtowanie stylistyczne (synonimy, epitety, animizacje i personifikacje, paralelizmy, antytezy i oksymorony tworzące dynamiczną jedność przeciwieństw, wykrzyknienia i pytania retoryczne); tworzy pol. sonet i madrygał; dąży do ideału jedności idei i stylu, harmonijności i elegancji wypowiedzi. Polski erotyk petrarkistyczny przejawia również rysy oryginalne: kojarzy p. z tradycją antyczną, redukuje treści metafizyczne i platońskie, ogranicza laudację damy w konwencjach rycerskiej i angelicznej: bohaterka jest darzona afektem, nie staje się jednak przewodniczką do nieba ani objawieniem świata boskiego. Liryka Kochanowskiego łagodzi sprzeczności, stroni od afektacji, łącząc wyznania miłosne z trzeźwą a pogłębioną refleksją oraz z tonami żartobliwymi. Dzięki twórczej postawie poetów renes. kultura pol. przyswoiła nowe wartości: autorefleksję skierowaną na cierpienie, zrozumienie uniwersalnego charakteru przeżyć indywidualnych, a także związku miłości z życiem wewn. i z twórczością artyst., uznanie godności kobiety i jej roli w kulturze. Kult Petrarki trwał w XVII w., o czym świadczą przekłady. Uproszczony schemat erotyku petrarkistycznego rozpowszechnił się w liryce popularnej. W poezji kunsztownej (np. J.A. Morsztyna) konwencja p. łączyła się z marinizmem, co sprzyjało rozwojowi obrazowania i form bliskich konceptyzmowi. Wzorzec poezji p. podlegał w baroku przewartościowaniom, służąc bądź erotyce sensualistycznej, bądź medytacji rel. (S. Grabowiecki, Z. Morsztyn). Tradycja p. była kontynuowana XVIII–XX w.
Alina Nowicka-Jeżowa
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia