Włochy. Historia
 
Encyklopedia PWN
Włochy. Historia.
W starożytności obszar dzisiejszych Włoch zamieszkiwali pierwotnie Ligurowie, następnie m.in. przez Italikowie i Etruskowie. W VIII w. p.n.e. rozpoczęła się kolonizacja Fenicjan (Sardynia i Sycylia) oraz Greków, którzy w VII–VI w. p.n.e. opanowali wschodnią Sycylię i południowe wybrzeża Półwyspu Apenińskiego. W VI–III w. p.n.e., zjednoczony przez Rzymian, stał się centralnym terytorium imperium Rzymskiego. Podczas panowania cesarza Augusta za granicę Italii uznano Alpy i został dokonany jej pierwszy podział terytorialny na regiony (12), których nazwy w większości przetrwały do czasów współczesnych. Wraz z powiększaniem się obszaru cesarstwa słabła ekonomiczna i kulturalna pozycja Italii; w IV w. była ona już tylko jedną z prowincji. Dawne wierzenia rzymskie skutecznie wypierało chrześcijaństwo.
Powstałe po podziale imperium (395) cesarstwo zachodniorzymskie chyliło się ku upadkowi, nękane najazdami germańskich plemion Wizygotów, Wandalów i Hunów. W 476 — po usunięciu cesarza Romulusa Augustulusa i ogłoszeniu się przez Odoakra królem Italii, formalnie uznającym zwierzchnictwo Bizancjum — cesarstwo przestało istnieć. Dążenie cesarzy bizantyńskich do odzyskania, z pomocą Ostrogotów, władzy w Italii umożliwiło ich królowi, Teodorykowi Wielkiemu, opanowanie ziem włoskich (488–493) i stworzenie własnego, silnego królestwa z ośrodkiem w Rawennie. Jednocześnie rezydujący w Rzymie papież stał się głową Kościoła. W połowie VI w., po krwawych wojnach z Gotami (535–53), Bizancjum odzyskało Italię (Justynian I Wielki).
Najazd longobardzki 568 zapoczątkował nowe podziały. W północnej i środkowej części powstało Królestwo Longobardów, Bizancjum zachowało władzę nad terytoriami śródziemnomorskimi i Egzarchatem Rawenny, w Rzymie umocniła się władza papieska. Ekspansja longobardzka w północnej Italii (751 zajęcie Rawenny) i bezpośrednie zagrożenie Rzymu skłoniły papiestwo do przymierza z Karolingami; 753 Pepin Mały podporządkował sobie północne i środkowe Włochy, a z odebranych Longobardom ziem bizantyńskich utworzył Państwo Kościelne (756). W 773–74 Karol Wielki podbił państwo Longobardów i wcielił je do swego imperium. W 800, jako władca ziem włoskich i obrońca Państwa Kościelnego, został koronowany przez papieża Leona III na cesarza rzymskiego. W 961 Włochy zdobył Otton I i po przyłączeniu ich do swojego imperium został cesarzem rzymskim (962). Groźna dla południa Italii ekspansję arabską powstrzymali dopiero w połowie XI w. Normanowie, którzy stworzyli tam swoje Królestwo Sycylii. W XI i XII w. Italia stała się widownią rywalizacji papiestwa z cesarstwem. Osłabiało to władzę cesarską i stworzyło warunki rozwoju w północnych i środkowych Włoszech miast-państw (komun), o prężnej gospodarce, wysokiej kulturze umysłowej i artystycznej (Genua, Mediolan, Pawia, Florencja, Modena, Cremona, Siena, Wenecja). W okresie krucjat Wenecja i Genua zmonopolizowały niemal cały handel z Lewantem, a po zdobyciu przez krzyżowców Konstantynopola (1204) założyły tam swoje kolonie. Dążenia cesarza Fryderyka I Barbarossy do narzucenia Włochom swej władzy doprowadziły 1167 do zawiązania się przeciwko niemu koalicji miast północnowłoskich, sprzymierzonych z papiestwem i popieranych przez Wenecję (Liga Lombardzka); pokonany przez wojska Ligi pod Legnano (1176), Fryderyk I potwierdził autonomię włoskich miast. Natomiast dla swego syna, Henryka VI, uzyskał poprzez małżeństwo tron Królestwa Sycylii.
Rywalizacja między cesarstwem a papiestwem doprowadziła do powstania we Włoszech 2 zwalczających się stronnictw: procesarskich gibelinów i propapieskich gwelfów. W XIII w. próbę zjednoczenia Włoch podjął Fryderyk II, następca Henryka VI na tronie Królestwa Sycylii. Swoje państwo przekształcił w silną monarchię absolutną i po długich walkach zdobył koronę cesarską (1220). Popierany przez gibelinów cesarz nie zdołał jednak pokonać gwelfów i odnowionej 1226 Ligi Lombardzkiej. Jego następcom nie udało się utrzymać Królestwa Sycylii, które zostało 1263 nadane Karolowi I Andegaweńskiemu. Po powstaniu 1282 (nieszpory sycylijskie) rozpadło się: tron Sycylii objął Piotr III Aragoński, Andegawenom pozostało Królestwo Neapolu.
Upadek polityczny cesarstwa wykorzystali królowie Francji, narzucając swój protektorat papieżom (rezydującym 1309–77 w Awinionie). Narastające w XIII i na początku XIV w. sprzeczności wewnątrz miast Włoch doprowadziły do ewolucji ich ustroju i zdobycia władzy (signorii) m.in.: przez Viscontich w Mediolanie, Scalgierich w Weronie, Gonzagów w Mantui, Este w Ferrarze i Modenie. Najsilniejsze signorie umocniły się jako samodzielne monarchie i republiki. Florencja od 1434, pod rządami Medyceuszy, stała się kolebką renesansu i — obok Rzymu, Wenecji, Padwy, Sieny — jednym z głównych ośrodków sztuki. Renesansowe Włochy stały się europejskim centrum naukowe i kulturalne, przyciągającym przybyszów z wielu krajów.
W końcu XV w. roszczenia królów Francji do tronu Neapolu i Mediolanu dały początek wojnom włoskim 1494–1559. Przeciwko Francji występowała koalicja państw włoskich i europejskich — Liga Święta. Podczas toczącej się we Włoszech wojny hiszpańsko-francuskiej wojska cesarza Karola V zdobyły i złupiły Rzym (1527, tzw. sacco di Roma), a w jej wyniku Francja zrezygnowała z włoskich roszczeń (pokój w Cambrai 1529). Potwierdził to kończący wojny włoskie pokój w Cateau-Cambresis (1559), utrwalający rozdrobnienie Włoch i hiszpańską dominację. Władając Lombardią, Sardynią oraz połączonymi królestwami Neapolu i Sycylii, pozostającymi na prawach wicekrólestwa, Hiszpania utrzymywała w wasalnej zależności większość księstw włoskich. Pewną autonomię miała Republika Genui, natomiast względną niezależność zdołały zachować Wenecja (pozostająca nadal wielką potęgą morską), Wielkie Księstwo Toskanii (pod panowaniem Medyceuszy), Państwo Kościelne i księstwo Sabaudii.
W XVII w. Włochy przeżywały upadek gospodarczy; w południowej części kraju trudna sytuacja ekonomiczna, wynikająca głównie z zacofania rolnictwa i wzrostu obciążeń podatkowych, wywołała liczne powstania ludowe. Konflikt Francji z cesarstwem o spadek po hiszpańskich Habsburgach wykorzystał książę Sabaudii, Wiktor Amadeusz II. Na mocy pokoju w Utrechcie 1713 otrzymał tytuł królewski oraz Sycylię, którą 1720 wymienił Sardynię. Królestwo Neapolu z Sycylią, po krótkim panowaniu austriackim, przeszło 1735 w ręce bocznej linii Burbonów hiszpańskich. Inna ich gałąź przejęła 1731 księstwo Parmy i Piacenzy. Po wygaśnięciu rodu Medyceuszy (1737) Toskanię otrzymał Franciszek Stefan, książę lotaryński (późniejszy cesarz Franciszek I), po nim jego potomkowie z dynastii habsbursko-lotaryńskiej. W 1768 Korsyka przeszła spod panowania Genui w ręce Francji. Ustabilizowana sytuacja polityczna Włoch po pokoju w Akwizgranie (1748), kończącym austriacką wojnę sukcesyjną 1740–48, sprzyjała ich odrodzeniu gospodarczemu i kulturalnemu. Nowe prądy oświecenia stały się inspiracją dla reform w Królestwie Sardynii i w krajach podległych Habsburgom.
W końcu XVIII w. rewolucja francuska zburzyła dotychczasowy porządek terytorialny i polityczny Włoch. W czasie kampanii włoskiej 1796–97 Napoleon Bonaparte wyparł Austriaków z północnych Włoch. Pokój w Campo Formio (1797) potwierdził francuską dominację w tym regionie i nowy podział Włoch, łącznie z upadkiem Republiki Weneckiej, której część otrzymała Austria. W 1798 wojska francuskie zajęły Piemont i Rzym, 1799 — Toskanię i Neapol. Na opanowanych terenach Francuzi utworzyli republiki, wzorowane na ustroju Francji (Cisalpińska, Liguryjska, Rzymska, Partenopejska), które jednak rozpadły się pod naporem wojsk II koalicji antyfrancuskiej. Po ofensywie 1800 Francja odzyskała hegemonię we Włoszech, które wkrótce w całości znalazły się pod panowaniem Napoleona. Republikę Cisalpińską przekształcono 1802 we Włoską, a 1805 — w Królestwo Włoch (z Napoleonem I na tronie). Do Francji przyłączono Piemont, Ligurię, Toskanię i Rzymskie Księstwa Lukki, Piombino i Guastalli otrzymały siostry Napoleona, Królestwo Neapolu — brat Józef (1806), a następnie J. Murat (1808). Dawni władcy utrzymali się jedynie na Sycylii i Sardynii, korzystając z osłony brytyjskiej floty.
Rządy francuskie były dla olbrzymim ciężarem (kontrybucje i podatki oraz przymusowe wcielenia do armii). Oznaczały jednak one nowoczesną organizację państwową, reformy społeczne, wzrost poczucie wspólnoty narodowej i dążenia do zjednoczenia Włoch. Kongres wiedeński 1815 przywrócił absolutne rządy papieża w Państwie Kościelnym, dynastii sabaudzkiej w Piemoncie, Burbonów w Królestwie Obojga Sycylii. Dominującą pozycję we Włoszech uzyskała Austria, która otrzymała Lombardię i Wenecję, a boczne linie Habsburgów — Toskanię i Modenę.
Podział Włoch, sprzeczny z rozbudzonymi aspiracjami narodowymi, spotęgował ruch niepodległościowy, w którym hasła republikańskie i demokratyczne przeplatały się z ideą zjednoczonej monarchii włoskiej. Działalność karbonariuszy ogarnęła całe Włochy, ruch risorgimento zyskał najwięcej zwolenników w Piemoncie, Toskanii i Wenecji. W latach 30. i 40. XIX w. wykrystalizowały się koncepcje polityczne ruchu risorgimento. Radykalny program G. Mazziniego zakładał, po zjednoczeniu Włoch, utworzenie demokratycznej republiki. Jednakże spiski i powstania organizacji Mazziniego Młode Włochy, zakończyły się niepowodzeniem. Liberalne skrzydło ruchu risorgimento opowiadało się za federacją państw włoskich, wiążąc nadzieje na niepodległość Włoch ze zreformowanym papiestwem lub Królestwem Sardynii. Radykalni liberałowie byli rzecznikami republiki federacyjnej na wzór Szwajcarii.
Pod presją rewolucyjnych nastrojów, zapoczątkowujących Wiosnę Ludów (I 1848 powstanie w Palermo i Neapolu), w lutym–marcu władcy Królestwa Obojga Sycylii, Toskanii, Królestwa Sardynii i Państwa Kościelnego ogłosili konstytucje. Wkrótce liberałowie przejęli władzę w Parmie i Modenie (skąd wypędzono książąt) oraz w Wenecji (opuszczonej przez Austriaków i 22 III proklamowanej republiką). Wraz ze zwycięstwem powstania w Mediolanie (18–23 III) i wycofaniem się do północnowłoskich twierdz wojsk austriackich w rękach patriotów znalazły się prawie całe północne Włochy. Próbę ich zjednoczenia podjął król Sardynii, Karol Albert, który 25 III wkroczył do Pawii i Mediolanu. Początkowo zyskał poparcie Toskanii, Królestwa Obojga Sycylii i Państwa Kościelnego, które utworzyły antyaustriacką koalicję, zw. ligą władców. Ekspansja Piemontu i rozszerzanie się nastrojów rewolucyjnych doprowadziły do rozpadu koalicji. Wojna Piemontu z Austrią 1848, klęski sardyńskie pod Custozą (VII 1848). i Novarą (III 1849), przekreśliły tę szansę na zjednoczenie Włoch, a król Karol Albert abdykował na rzecz syna, Wiktora Emanuela.
Rewolucyjne wrzenie 1848–49 szybko przekształciło się w walkę między demokratami a konserwatywnymi władcami. Proklamowano Republikę Rzymską (II 1849), a papież Pius IX schronił się w Gaecie. W tłumieniu rewolucji we Włoszech 1849, obok wojsk austriackich oraz piemonckich (m.in. represje wobec Genui), uczestniczyły również oddziały francuskie, hiszpańskie i neapolitańskie (obalenie Republiki Rzymskiej). Po upadku Wiosny Ludów Włochy zostały ponownie podzielone i poddane władzy absolutnej, a jej uczestnicy ukarani. Jedynie Królestwo Sardynii zachowało konstytucję, rządy parlamentarne i trójkolorową flagę, a po spłaceniu kontrybucji wojska austriackie opuściły Piemont.
Od 1849 Królestwo Sardynii stało się rzecznikiem zjednoczenia Włoch pod rządami dynastii sabaudzkiej i centrum risorgimenta. Na czele ruchu stanął premier C.B. di Cavour uzyskując poparcia wszystkich orientacji ruchu niepodległościowego (z wyjątkiem Mazziniego), które 1857 utworzyły Narodowe Stowarzyszenie Włoskie. W polityce zagranicznej Cavour otwarcie wystąpił przeciwko austriackiej dominacji we Włoszech. Udziałem w wojnie krymskiej zapewnił sobie poparcie Wielkiej Brytanii i Francji. Sojusz z Francją i zwycięstwa 1859 wojsk sardyńskich (z udziałem ochotników G. Garibaldiego) oraz francuskich w wojnie z Austrią (Magenta i Solferino) umożliwiły zjednoczenie północnych Włoch. Obalono lokalnych władców, powierzając rządy przedstawicielom Piemontu. Na mocy porozumienia w Villafranca i pokoju w Zurychu (1859) Królestwo Sardynii otrzymało Lombardię (odstępując Francji Sabaudię i Niceę). Plebiscyty III 1860 zadecydowały o przyłączeniu Toskanii, Modeny, Parmy i Bolonii. Wyprawa tysiąca, dowodzona przez Garibaldiego, obaliła rządy Burbonów na Sycylii i w Neapolu, a Cavour skierował wojska sardyńskie do Państwa Kościelnego, a następnie do Królestwa Neapolu. Plebiscyt na tych terenach (X–XI 1860) zadecydował o ich zjednoczeniu z Królestwem Sardynii, z wyjątkiem Rzymu, bronionego przez stacjonujące tam oddziały francuskie. Ogólnowłoski parlament w Turynie III 1861 proklamował Królestwo Włoskie, królem został Wiktor Emanuel II, stolicą — Turyn, a od 1865 Florencja. W 1866 do Włoch przyłączono Wenecję, 1870 — Rzym, który 1871 stał się stolicą Włoch.
Początkowo władzę w Królestwie Włoskim sprawowali umiarkowani liberałowie, a od 1876 — lewicowi radykalni liberałowie z premierem A. Depretisem, który umiejętnie neutralizował i pozyskiwał opozycję, przekupując ją urzędami, odznaczeniami i informacjami finansowymi. Ujednolicono system administracji, prawa oraz edukacji, ogłoszono wolność prasy. Wprowadzono powszechne podatki i zniesiono cła wewnętrzne. Nie zniwelowało to głębokich różnic między stosunkowo dobrze rozwiniętą gospodarczo i sprawnie administrowaną Północą a zacofanym Południem. Sprzeczności wewnętrzne potęgował konflikt państwa włoskiego z papiestwem. Pius IX nie uznał aneksji Państwa Kościelnego i odrzucił proponowaną mu ustawę gwarancyjną. Ogłosił się „więźniem Watykanu”, obłożył ekskomuniką dynastię sabaudzką i państwo włoskie, zabraniając katolikom uczestniczenia w życiu politycznym. Konflikt między papiestwem a państwem zaostrzała antykościelna polityka państwa.
Uznane wkrótce przez mocarstwa europejskie Włochy zawarły 1882 trójprzymierze z Niemcami i Austrią, co umożliwiło im ekspansję kolonialną w Afryce (Erytrea, Somali). Nie powiodła się próba narzucenia włoskiego protektoratu Etiopii (1896 klęska pod Aduą). Protekcjonistyczna polityka rządów liberalną lewicy spowodowała dynamiczny rozwój przemysłu włoskiego, który zyskał miano „drugiej rewolucji przemysłowej”. Mediolan i Turyn stały się potężnymi ośrodkami przemysłowymi (1889 w Turynie założono fabrykę samochodów FIAT). Na południu Włoch natomiast utrzymywała się gospodarcza stagnacja, a nędza wsi powodowała masową migrację do miast i emigrację zarobkową, głównie do Brazylii, Argentyny i USA.
W latach 80. rozwinął się ruch socjalistyczny, 1892 powstała Włoska Partia Socjalistyczna. Pierwsze masowe wystąpienia włoskich robotników rolnych (1893) i przemysłowych (1898) zostały krwawo stłumione przez wojsko. W 1905 papież Pius X wyraził zgodę na udział w parlamencie katolików, którzy 1913 zawarli pakt wyborczy z liberałami przeciwko socjalistom. W 1911 Włochy wypowiedziały wojnę Turcji i proklamowały zwierzchność nad Libią, którą 1912 opanowały wraz z wyspami Dodekanezu.
W I wojnie światowej Włochy zachowały początkowo neutralność. Po zawarciu 1915 tajnego układu z Francją, Wielką Brytanią i Rosją, ustalającego włoskie korzyści terytorialne w zamian za przystąpienie do wojny, zerwały trójprzymierze i walczyły po stronie ententy, ponosząc duże straty materialne i ludzkie (m.in. w bitwach w dolinie Soczy). W wyniku traktatów zawartych na paryskiej konferencji pokojowej 1919–20 Włochy otrzymały jedynie Trydent, Górną Adygę, Wenecję Julijską, Triest i Istrię.
Kryzys gospodarczy 1919–20 i rozczarowanie nikłymi efektami udziału w wojnie potęgowały nastroje radykalne i nacjonalistyczne (dał im m.in. wyraz D’Annunzio, który IX 1919 z oddziałem legionistów zajął port Fiume, ob. Rijeka, i proklamował przyłączenie go do Włoch). W 1919 większość miejsc w parlamencie przypadła socjalistom i katolickiej Włoskiej Partii Ludowej (popolarzy). Rywalizacja między nimi oraz rozbicie ruchu socjalistycznego (1921 powstanie Włoskiej Partii Komunistycznej) ułatwiły rozwój ruchu faszystowskiego. W 1919 były socjalista B. Mussolini utworzył organizację kombatantów Fasci di combattimento, którą 1921 przekształcił w Narodową Partię Faszystowską (NPF). W 1920 powstały faszystowskie bojówki, które pod hasłem walki z wrogami ojczyzny terroryzowały przeciwników. W wyborach 1921 faszyści uzyskali mandaty w ramach Bloku Narodowego (z liberałami) i przeszli do opozycji, krytykując rządy parlamentarne. Po zamachu stanu X 1922 (marsz na Rzym) król Wiktor Emanuel III powierzył stanowisko premiera Mussoliniemu, który utworzył rząd koalicyjny, z udziałem liberałów, nacjonalistów i prawicowych popolarów. W wyborach 1924, dzięki korzystnej ordynacji wyborczej i w atmosferze terroru wobec opozycji, NPF zdobyła większość parlamentarną. Zamordowano przywódcę socjalistów, G. Matteottiego, który ujawnił w parlamencie nadużycia wyborcze faszystów, a opozycję zlikwidowano. Ustawami nadzwyczajnymi 1925–26 została umocniona dyktatura Mussoliniego jako szefa rządu i wodza jedynej partii faszystowskiej (duce del fascismo). Powołano państwowe korporacje robotników i przedsiębiorców o funkcjach gospodarczych i politycznych. Podstawą prawną faszystowskiego państwa korporacyjnego stała się Karta Pracy (1927). Państwo przejęło kierownictwo nad gospodarką, kontrolę nad edukacją i mecenat kultury. Dążąc do pełnej integracji narodowej i unifikacji państwa rozbito struktury mafii i sparaliżowano jej działalność. Konflikt z Kościołem zakończyły podpisane 1929 traktaty laterańskie i konkordat, na których mocy uregulowano stosunki z Watykanem. W 1939 parlament zastąpiono Izbą Związków i Korporacji.
Politykę zagraniczną faszystowskich Włoch zdominowało dążenie do opanowania regionu Morza Śródziemnego i powiększenie posiadłości kolonialnych. W 1935–36 wojna włosko-abisyńska (po podboju Etiopii 1936 utworzono Włoską Afrykę Wschodnią, w której skład weszły Erytrea, Etiopia i Somali Włoskie) spowodowała nałożenie przez Ligę Narodów sankcji gospodarczych na Włochy. Nastąpiło wówczas zbliżenie z Niemcami, z którymi Włochy zawarły 1936 porozumienie (oś Berlin–Rzym) i wspólnie udzieliły poparcia gen. F. Franco w hiszpańskiej wojnie domowej 1936–39. W 1937 Włochy przystąpiły paktu antykominternowskiego paktu i wystąpiły z Ligi Narodów, a w IV 1939 dokonały aneksji Albanii. 10 V 1939 zawarły sojusz wojsk. z Niemcami (pakt stalowy).
W II wojnie światowej Włochy, początkowo neutralne, 10 VI 1940 wypowiedziały wojnę Francji. 27 IX zawarły z Niemcami i Japonią pakt trzech (pakt berliński), 28 X zaatakowały Grecję. 1941–43 Włochy uczestniczyły w okupacji Jugosławii i w wojnie z ZSRR. Po sukcesach 1940 w Afryce (zajęcie Somali Brytyjskiego i ofensywa w kierunku Kairu) 1941 Włochy utraciły Erytreę, Somali i Etiopię. Klęskę poniosły również wojska włoskie pod dowództwem niemieckim w północnej Afryce. Lądowanie wojsk alianckich na Sycylii 1943 spowodowało obalenie i aresztowanie Mussoliniego oraz utworzenie rządu P. Badoglio (25 VII). 3 IX rząd włoski podpisał rozejm z aliantami (których wojska we wrześniu zajęły południowe Włochy) i 13 X wypowiedział Niemcom wojnę. Spowodowało to niemiecką okupację północnych i środkowych Włoch. Większość włoskich żołnierzy została rozbrojona i internowana. Na okupowanych terenach walkę z Niemcami podjęły oddziały ruchu oporu, podlegające Komitetowi Wyzwolenia Narodowego, powołanemu 1942 we Francji. Mussolini, IX 1943 uwolniony przez komandosów niemieckich, stanął na czele Włoskiej Republiki Socjalnej (Republika Salò), całkowicie uzależnionej od Niemców. Stabilizacja frontu włoskiego umożliwiła Niemcom umocnienie się na Półwyspie Apenińskim, który 1944–45 stał się terenem ciężkich walk. W końcu IV 1945 Mussolini został ujęty i rozstrzelany przez partyzantów. Wojska niemieckie we Włoszech skapitulowały 2 V 1945.
W wyniku plebiscytu 2 VI 1946 zniesiono we Włoszech monarchię i ustanowiono republikę. Paryski traktat pokojowy (1947) nałożył na Włochy klauzule wojskowe i zobowiązania reparacyjne oraz uregulował kwestię granic: Francji przekazano Tende i La Brigue, Grecji — Dodekanez, Jugosławii — Istrię, część Krainy i Fiume (Rijeka), a Triest z niewielkim okręgiem wydzielono jako wolne terytorium. Włochy uznały niepodległość Albanii i utraciły kolonie w Afryce (1950–60 sprawowały mandat ONZ nad byłym Somali Włoskim). 27 XII 1947 uchwalono konstytucję.
W okresie powojennym scena polityczna była zdominowana przez 2 główne partie: Włoską Partię Demokracji Chrześcijańskiej (zyskująca poparcie i wpływy jako jedyna skuteczna alternatywa wobec komunistów, rządzącą i współrządzącą 1944–94) i WPK (1944–47 w koalicji rządowej z chadecją i socjalistami, od 1947 w opozycji, z silną reprezentacją w parlamencie i w lokalnych samorządach). 1948–53 większościowe rządy chadecji („partii centrowej otwartej na lewo”, 1945–53 premier A. de Gasperi), po wyborach 1953, w których chadecja utraciła absolutną większość parlamentarną, przez 40 lat władzę sprawowały często zmieniające się, koalicyjne gabinety z udziałem socjaldemokratów, liberałów i republikanów, a od 1963 także socjalistów.
W 1948 Włochy przystąpiły do Planu Marshalla, 1949 — do NATO, 1951 były współzałożycielem Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, 1957 EWG. Załagodzono spory graniczne: 1950 z Austrią o Górną Adygę, 1954 podpisano porozumienie z Jugosławią o podziale terytorium Triestu; 1955 Włochy przyjęto do ONZ. Po powojennym kryzysie, wraz z pomyślną koniunkturą 1. połowy lat 50., nastąpił dynamiczny rozwój gospodarczy i cywilizacyjny, gł. jednak na terenach uprzemysłowionej północy Włoch (włoski „cud gospodarczy”). Centrolewicowe koalicje przeprowadziły reformy obejmujące m.in. nacjonalizację energetyki, wprowadzenie elementów planowania w gospodarce i zwiększenie autonomii regionów. W latach 70., wraz z pogłębiającą się recesją gospodarczą, zaznaczył się wzrost wpływów skrajnej prawicy i ugrupowań neofaszystowskich, nasiliły zamachy terrorystyczne (m.in. Czerwonych Brygad, które 1978 porwały i zamordowały głównego polityka chadecji, A. Moro). W 1978 urząd prezydenta po raz pierwszy objął socjalista, A. Pertini.
Na początku lat 80. ujawnienie afer korupcyjnych zdestabilizowało życie polityczne Włoch (skandal Banku Ambrosiano, oskarżenie czołowych polityków o przynależność do loży masońskiej P-2), powodując na kilka lat utratę przez chadecję stanowiska premiera (1981 został nim republikanin G. Spadolini, 1983 socjalista B. Craxi). Wydarzenia w środkowej Europie na przełomie lat 80. i 90. osłabiły także komunistów i doprowadziły do rozpadu WPK. Jednocześnie wzrosły wpływy Ligi Północnej, występującej z hasłami separatystycznymi i programem autonomii, oraz Włoskiego Ruchu Społecznego (od XII 1993 p.n. Sojusz Narodowy, deklarującego orientację prawicową). W referendum 1993 odrzucono proporcjonalny system wyborczy, a parlament przyjął mieszaną ordynację większościowo-proporcjonalną.
Ujawnione na początku lat 90. afery korupcyjne, w które było zamieszanych ponad 200 czołowych polityków, oskarżanych także o współpracę z mafią (operacja „czyste ręce”), skompromitowały elity władzy, powodując załamanie się włoskiego systemu politycznego. W 1993 premierem Włoch został C.A. Ciampi, gubernator Banku Włoskiego, nie będący zawodowym politykiem. W wyniku wyborów 1994 utraciła władzę podzielona chadecja, przegrali także socjaliści, zwyciężył zaś blok wyborczy Sojusz Wolności, utworzony przez partie nie związane ze skompromitowanymi strukturami władzy, kierowany przez S. Berlusconiego. W 1996 zwycięstwo wyborcze koalicji centrolewicowej z postkomunistami (premier R. Prodi i inni). W 2001 do władzy powrócił obóz centroprawicowy kierowany przez premiera Berlusconiego, a w 2006 zwyciężył w wyborach parlamentarnych blok centrolewicy Prodiego. W 2002 Włochy (od 1993 członek UE) wprowadziły euro jako prawny środek płatniczy. W 2003 rząd włoski poparł interwencję w Iraku.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Piero della Francesca, Portret Frederiga da Montefeltro 1465–66 — Galleria degli Uffizi, Florencjafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia