rewolucja francuska

rewolucja francuska 1789–99,

rewolucja społeczna, w której wyniku zostały obalone monarchia absolutna i ustrój stanowy we Francji;

dokonując demokratycznej transformacji systemu politycznego i prawnego rewolucja francuska doprowadziła do monarchii konstytucyjnej (1791), a następnie proklamowania I Republiki (1792), która z kolei po okresie terroru i wojen ustąpiła miejsca cesarstwu. Na dojrzewanie rewolucji francuskiej miało wpływ wiele czynników. Kryzys finansowy monarchii, ucisk fiskalny, pogłębiająca się niechęć do absolutyzmu i przywilejów stanowych, zdobywające coraz więcej zwolenników idee oświecenia i pojawienie się fenomenu „opinii publicznej”, a ponadto bardzo złe zbiory 1788 — wszystko to złożyło się na upowszechnienie dążeń do reformowania państwa. Na tym tle doszło do rewolty stanów, zwłaszcza wykształconej inteligencji (uosabianej przez adwokatów), która nie mogła liczyć na godziwe miejsce w państwie, chłopów, żądających zniesienia ciężarów feudalnych oraz miejskiego plebsu; mimo iż każdy ze stanów powodował się własnymi interesami, zacierały się one we wspólnym postrzeganiu wad monarchii i dążeniu do zmian. Kolejnymi etapami wymuszanych stopniowo reform było: 1) zwołanie przez Ludwika XVI Stanów Generalnych (5 V 1789); podczas kampanii wyborczej do Stanów Generalnych skargi i postulaty reformatorskie, spisywane w tzw. kajetach skarg (cahiers des doléances), odegrały poważną rolę w powstawaniu nowej tożsamości społecznej Francuzów; 2) uznanie się Stanów Generalnych za Zgromadzenie Narodowe (17 VI); wyróżniający się przywódcy: M.J. La Fayette, G.H. Mirabeau i E.J. Sieyes; 3) przekształcenie się Zgromadzenia Narodowego w Konstytuantę (9 VII) i podjęcie prac nad konstytucją.

Obrady Konstytuanty toczyły się w atmosferze ostrego konfliktu z królem i częścią rządzącej arystokracji, przeciwnej reformom. Zdymisjonowanie popularnego ministra finansów J. Neckera, uznawanego za symbol dążeń reformatorskich, wywołało rozruchy. 14 VII lud Paryża (sankiuloci) zdobył twierdzę Bastylia — symbol monarchii represyjnej. W tej sytuacji Ludwik XVI zaakceptował dotychczasowe postanowienia Zgromadzenia Narodowego, zmierzając do ustabilizowania przemian i uniemożliwienia ich dalszej radykalizacji. Dworskie środowiska antyrewolucyjne oceniły decyzje króla jako grożące monarchii samozniszczeniem.

Rewolta chłopska na przełomie VII i VIII 1789 (Wielka Trwoga) skłoniła Konstytuantę do zniesienia praw i przywilejów stanowych, w tym bezpośrednio obciążających chłopów świadczeń feudalnych (4/5 VIII); przyjęta 26 VIII Deklaracja praw człowieka i obywatela potwierdziła m.in. zasadę równości wobec prawa, suwerenności narodu, wolności wyznania i słowa oraz nienaruszalności prawa własności. W 1790 przeprowadzono reformę administracyjną — nowy podział terytorialny (departamenty) zniósł partykularyzmy i przywileje lokalne, natomiast przyjęcie zasady wybieralności władz terenowych wzmocniło tendencje decentralizacyjne, osłabiając centralizm państwowy. Reforma Kościoła (1790), wraz z konfiskatą majątków kościelnych i likwidacją klasztorów, podporządkowała państwu duchowieństwo, zobowiązując je do złożenia przysięgi na tzw. konstytucję cywilną kleru (Konstytucyjny Kościół); przeprowadzenie tej reformy ułatwiała stanowa struktura Kościoła — początkowo wielu prostych księży poparło rewolucję francuską, natomiast arystokratyczna hierarchia na ogół opowiadała się za dawnym porządkiem (ancien régime). Uchwalona 3 IX 1791 konstytucja przekształciła Francję w monarchię konstytucyjną, z władzą ustawodawczą należącą do wybieralnego Zgromadzenia Prawodawczego.

Na przemiany polityczne wielki wpływ wywarła działalność klubów, zwłaszcza jakobinów, kordelierów i żyrondystów oraz ich przywódców (M. Robespierre, G.J. Danton, C. Desmoulins, J. Marat, J.P. Brissot, P. Vergniaud, J. Pétion de Villenueve). W wybranej X 1791 Legislatywie przewagę zdobyli żyrondyści; IV 1792 Francja wypowiedziała wojnę Austrii, następnie Prusom — państwom uważanym za główne zagrożenie zewnętrzne. Niepowodzenia wojsk francuskich, chaos gospodarczy, głód i nędza spowodowały wrzenie ludności Paryża. Ludwik XVI, skompromitowany próbą ucieczki i podejrzany o współpracę z obcymi dworami w celu zdławienia rewolucji, został 10 VIII 1792 uwięziony. Nowo wybrany Konwent Narodowy, w którym żyrondyści utrzymali dotychczasową przewagę, proklamował 22 IX Francję republiką; królowi wytoczono proces o zdradę, został skazany i 21 I 1793 stracony. W następstwie tych wydarzeń powstała antyfrancuska I koalicja większości państw europejskich.

Trudna sytuacja zewnętrzna i wewnętrzna Francji — konflikty społeczne, dyskryminacja religijna, bunty wojskowe i arystokratyczne, spiski rojalistycznej emigracji zabiegającej o pomoc obcych dworów, wreszcie wybuch powstania w Wandei i szuanów w Bretanii oraz lokalne rewolty — sprzyjały narastaniu państwowego terroru i wytworzeniu się jego samonapędzającego się mechanizmu. Wiosną 1793 władzę przejęli jakobini, zapoczątkowując okres oficjalnego rewolucyjnego terroru i dyktatury, których głównymi instytucjami stały się Komitet Bezpieczeństwa Powszechnego (i jego lokalne organy) oraz Komitet Ocalenia Publicznego. Terror uderzał w poważnym stopniu w tradycyjną tożsamość Francuzów, zwłaszcza w przywiązanie do wiary katolickiej i życie prywatne. Jakobini wyeliminowali żyrondystów: VI 1793 przywódcy żyrondy, oskarżeni o brak stanowczych działań wobec zagrożenia republiki oraz niechęć do scentralizowanego państwa z paryskimi instytucjami na czele, zostali aresztowani, skazani i straceni. Podjęte przez jakobinów działania nadzwyczajne (m.in. reorganizacja armii, likwidacja pozostałych ciężarów feudalnych na wsi i wprowadzenie maksymalnych cen i płac) miały obronić rewolucję francuską przed wrogami zewnętrznymi i wewnętrznymi, zapobiec klęsce głodu oraz zjednać im poparcie ludowe mas. Ustanowiono powszechne laickie nauczanie podstawowe; rozpoczęto tworzenie nowoczesnej narodowej instytucji kultury (Instytut Francuski), choć pośrednio przyzwalano na dewastację dóbr kultury związanych z dawnym porządkiem i Kościołem; wprowadzono system metryczny oraz nowy, antychrześcijański kalendarz (kalendarz rewolucyjny francuski); wreszcie chrześcijaństwo zaczęto zastępować religią obywatelską — oświeceniową, ateistycznym kultem Rozumu.

Terror osiągnął apogeum w wojnie domowej 1793–94. W imię obrony haseł rewolucji francuskiej oraz „jednej i niepodzielnej republiki” jakobini bezlitośnie prześladowali swych prawdziwych i urojonych przeciwników. Szczególnie krwawo rozprawiano się ze zbuntowanymi prowincjami (zwłaszcza z wyjątkowym okrucieństwem pacyfikowano Wandeę) oraz z uznawanymi za symbole dawnego porządku arystokratami i księżmi, odmawiającymi zaprzysiężenia na konstytucję cywilną kleru. Zwycięstwa wojenne armii republikańskiej i osłabienie sił kontrrewolucyjnych ożywiły wiosną 1794 opozycję przeciwko polityce terroru, który stał się zagrożeniem dla wszystkich warstw społeczeństwa; nasiliły się także dążenia do zliberalizowania gospodarki, zwłaszcza zniesienia cen maksymalnych i przywrócenia wolnego handlu. W IV 1794 Robespierre zlikwidował opozycję kordelierów (stracono m.in. Dantona i Desmoulinsa). Nienawiść do władzy i obawa, by nie stać się kolejnymi ofiarami terroru, doprowadziły 27 VII do obalenia jakobinów i przejęcia władzy przez termidorian (9 thermidor); 28 VII przywódcy jakobinów zostali aresztowani i straceni. Zlikwidowano część represyjnych instytucji republiki, zamknięto kluby jakobinów, zniesiono ceny maksymalne i przywrócono swobody indywidualne w gospodarce. Uchwalona 23 IX 1795 nowa konstytucja powierzała władzę wykonawczą dyrektoriatowi, a ustawodawczą — dwuizbowemu parlamentowi.

Udział wojska w nadzorowaniu ładu społecznego oraz pomyślny przebieg wojny (zwłaszcza włoska kampania Napoleona Bonapartego, umożliwiająca 1797 zakończenie wojny z I koalicją), doprowadziły do wzrostu politycznego znaczenia armii. Gdy 1798 na Francję uderzyły wojska II koalicji i armia francuska ponosiła klęski, w kraju zaś panował chaos polityczny i gospodarczy, generał Bonaparte wykorzystał niepowodzenia dyrektoriatu, 9 XI 1799 (18 brumaire) dokonał zamachu stanu i objął władzę, początkowo jako pierwszy konsul (konsulat), a od 1804 jako cesarz.

Rewolucja francuska stała się wzorem dla wielu ruchów rewolucyjnych w Europie i w Ameryce Łacińskiej w końcu XVIII i w XIX w.; do demokratycznych haseł rewolucji francuskiej nawiązywało także powstanie kościuszkowskie 1794. Przemarsz armii francuskiej przez Europę przyspieszył burzenie porządku feudalnego i zapoczątkował proces powstawania nowoczesnych państw i demokratycznych społeczeństw. Hasło „wolność, równość, braterstwo” legło u podstaw wielu doktryn społeczno-politycznych; jednocześnie rewolucja francuska częściowo usankcjonowała terror państwowy, co znalazło wyraz w późniejszych mutacjach myśli rewolucyjnej oraz w proponowanym przez nie kształcie państwa. Do jakobińskiego nurtu rewolucji francuskiej nawiązywały zwłaszcza Komuna Paryska 1871 i rewolucja bolszewicka 1917 (rewolucja październikowa w Rosji).

Stefan Meller

Zdobycie Bastylii 14 VII 1789, rewolucja francuska 1789–1799 — Musee Carnavalet, Paryż

Rewolucja francuska 1789–99. Napoleon Bonaparte oraz dwaj inni konsulowie: J.-J. Cambacéres`a i Ch.F. Lebrun

Egzekucja Ludwika XVI na Placu Rewolucji, rycina z XIX w.

Uroczystości na Polach Marsowych w Paryżu w pierwszą rocznicę wybuchu rewolucji francuskiej, 14 VII 1790: msza celebrowana przez C. M. de Talleyranda-Périgorda — Bibliotheque Nationale, Paryż

Delacroix Eugène, Wolność wiodąca lud na barykady, 1830 — Luwr, Paryż

David Jacques-Louis, Śmierć Marata, 1793 — Królewskie Muzeum Sztuk Pięknych, Bruksela