Europa. Historia. Epoka nowożytna (do 1814)

Europa. Historia. Epoka nowożytna (do 1814).

W 2. poł. XV i w XVI w. nastąpił ponowny rozwój gospodarczy, kult. i polit. zachodniej Europy; wiele ważnych wynalazków (proch, kompas, druk, wielki piec hutn.) zrewolucjonizowało liczne dziedziny życia; dzięki ulepszeniu metod nawigacji stały się możliwe wyprawy dalekomor., wielkie odkrycia geogr. i ekspansja na inne kontynenty; od pocz. XV w. Portugalczycy penetrowali zachodnie wybrzeża Afryki, a następnie po jej opłynięciu dotarli do Indii; 1492 K. Kolumb odkrył dla Europy Amerykę i Hiszpanie rozpoczęli podbój Nowego Świata; do rywalizacji na morzach i o kolonie włączyli się wkrótce Holendrzy, Anglicy i Francuzi; na niespotykaną dotąd skalę rozszerzyła się wiedza Europejczyków o świecie, został zainicjowany wielowiekowy proces osadnictwa poza macierzystym kontynentem oraz zdobywania świat. hegemonii. Mocarstwa eur. podbiły wyspy Karaibów, większość ziem Ameryki Południowej i Środkowej oraz część wybrzeży Ameryki Północnej, Afryki i południowej Azji; eksploatowały bogactwa naturalne zajętych obszarów, czerpały korzyści z handlu; kolonie przyjmowały nadwyżkę ludności z Europy; najintensywniejsza eur. ekspansja osadnicza objęła Amerykę Południową i Środkową (hiszp.-portugalską) oraz Amerykę Północną (gł. ang.), gdzie doprowadziła do zniszczenia miejscowych kultur, częściowego wytępienia tubylczej ludności (Indian) i stworzenia replik cywilizacji eur., podlegających przekształceniom pod wpływem warunków lokalnych (podobny proces nastąpił w XIX w. w Australii, skolonizowanej przez Brytyjczyków). Handel dalekosiężny, którego węzłowe punkty znalazły się w Niderlandach (Antwerpia, Amsterdam), wzajemnie uzależnił i zbliżył różne kraje eur., a także przyczynił się do wzrostu różnic (od XVI w.) w rozwoju społ. między zachodnią Europą, gdzie zaczęło zwiększać się znaczenie warstw związanych z rodzącą się produkcją przem. oraz z handlem i finansami, a roln. Europą Środkowowschodnią, gdzie swą przewagę gosp. i polit. wzmocniła szlachta; podczas gdy w XVI–XVII w. w północno-zachodniej Europie (początkowo Niderlandy, później Anglia) coraz wyraźniej uwidaczniał się rozwój elementów kapitalizmu, na środkowowschodnich obszarach kontynentu utrwalały się stosunki feudalne (wtórne poddaństwo, wzrost pańszczyzny), widoczne zwłaszcza na ziemiach państwa pol.-litewskiego.

Sięgnięcie do antycznych tradycji cywilizacji eur. w okresie renesansu oraz osiągnięcia kultury i sztuki tej epoki (XIV–XVI w.), rozpowszechniane w Europie dzięki wynalazkowi druku i wędrówkom artystów, pozwoliły wzmocnić poczucie jedności cywilizacyjnej świata łac. przez skupienie elit eur. wokół wspólnego staroż. dziedzictwa gr.-rzymskiego przy akceptacji nar. różnorodności (literatury w językach nar.); jednocześnie po raz pierwszy od tysiąca lat kultura przestała być domeną duchowieństwa, znalazła oparcie również wśród osób świeckich; cechowało ją wszechstronne zainteresowanie człowiekiem (humanizm), odrodziła się nauk. obserwacja świata (M. Kopernik); renes. wspólnoty elit nie zniszczyło rozbicie re. jedności Zachodu w wyniku reformacji (1517 wystąpienie M. Lutra), która — oprócz rozłamu w świecie zachodniego chrześcijaństwa — przyniosła ożywienie dyskusji rel. i wzmożenie aktywności ewangelizacyjnej.

Różnice rel. stały się podłożem toczonych od 2. ćwierci XVI w. do 1648 wojen między katolikami a protestantami, które objęły zwłaszcza kraje niem., Francję i Niderlandy (w mniejszym stopniu inne państwa, jak Anglię i Szkocję); konflikty te miały również wymiar rywalizacji między siłami odśrodkowymi w cesarstwie rzymsko-niem. oraz ambicjami monarchii nar. (Francja, Anglia, Szwecja) a podejmowanymi przez cesarzy z rodu Habsburgów dążeniami (ostatecznie nieskutecznymi) do dominacji na kontynencie i jego rel. reunifikacji (wojna trzydziestoletnia); wyczerpanie walkami habsburskiej Hiszpanii oraz sukcesy Francji pozwoliły królowi fr. Ludwikowi XIV na sięgnięcie po hegemonię w Europie w 2. poł. XVII w.; we wschodniej Europie, po klęskach Turcji w końcu XVII w. jej potęga przestała stanowić zagrożenie dla świata chrześc.; do grona mocarstw weszła prawosł. i nawiązująca do tradycji bizant. Rosja, która od pocz. XVIII w. dokonywała — nakazanego odgórnie i raczej dość powierzchownego — otwarcia na zachodnioeur. krąg cywilizacyjny; prowadziła też ekspansję kolonialną w północnej i środkowej Azji; w XVIII w. w Europie utrwalił się — nie naruszony mimo wojen wciągających w zmieniające się układy wszystkie gł. państwa — system równowagi, w którym czołową rolę odgrywały: Francja, W. Brytania, Austria, Rosja, a od poł. stulecia — również Prusy. Z wyjątkiem Wielkiej Brytanii podjęły one (i niektóre mniejsze monarchie niem., skand., wł.) w 2. poł. XVII i w XVIII w. wysiłki w celu zmodernizowania struktur państwa, centralizując administrację, działaniami merkantylistycznymi wzmacniając finanse, rozszerzając władzę monarchy (absolutyzm), stawiając interes państwa ponad interesem stanowym lub rel.; państwa, które nie dokonały tych przeobrażeń, wyraźnie słabły, a w niekorzystnej sytuacji międzynar. stawały się ofiarami obcej ekspansji (Turcja wypierana przez Austrię i Rosję, rozbiory Polski 1772–95). Odrębną drogą podążała od XVII w. W. Brytania, gdzie (zwłaszcza po rewolucji 1688–89) krystalizował się ustrój oparty na mającej coraz większe znaczenie obieralnej reprezentacji społeczeństwa (a faktycznie — właścicieli ziemskich oraz zamożnych warstw handl.-przem.-finansowych), przy malejących uprawnieniach monarchy, rozdziale władz i szerokich swobodach osobistych; wolność działania, brak twardych granic międzystanowych stworzyły warunki do ekon. ruchliwości społeczeństwa; wynalazki techn. (maszyna parowa) zapoczątkowały rewolucję przemysłową; nowoczesne metody finansowania wysiłku wojennego i potężna flota umożliwiły objęcie przodownictwa w rywalizacji kolonialnej.

Ideałem dla monarchii absolutnych była potęga XVII-wiecznej Francji, jej dwór król. — wzorem dla dworów eur., język fr. — międzynar. językiem elit, Paryż w XVIII w. — kult. stolicą kontynentu; w XVIII w. z Francji promieniowała na Europę myśl oświecenia, choć wiele z jej idei było pochodzenia bryt., wiele myśli i odkryć nauk. — znane wąskim kręgom już w XVII w.; oświec. przewrót umysłowy oznaczał zwycięstwo samodzielności myślenia w konflikcie z dogmatyką; odrzucono bezkryt. podporządkowanie się zastanym prawdom i autorytetom; zakwestionowano pozycję religii i Kościołów; starano się odkryć prawa rządzące przyrodą, a także życiem polit. i społ. zbiorowości i jednostki; prowadzono eksperymenty i obserwacje; dano fundamenty pod nieskrępowany rozwój nauki; zwalczano przywileje feudalne jako sprzeczne z naturalnym prawem do własności i równości. Idee epoki w konfrontacji z tradycyjnym, a coraz bardziej nieefektywnym systemem monarchii fr. doprowadziły do wybuchu rewolucji francuskiej 1789, która zainicjowała wielki wstrząs społ. i polit. w całej Europie; jej zdobycze i idee: powszechne uczestnictwo w życiu polit., rządy konstytucyjne, prawa człowieka i obywatela niezależne od urodzenia i majątku, wolność, równość i braterstwo, choć rychło od nich odstąpiono, stały się w różnym stopniu hasłami nurtów konstytucyjno-liberalnych, demokr., rewolucyjnych na dziesiątki lat. Wojny rewolucyjnej Francji, zaatakowanej przez monarchie eur., zapoczątkowały jej ekspansję, kontynuowaną z rozmachem przez ces. Napoleona I, budującego ogólnoeur. system państw rządzonych przez Francję — swego rodzaju nową jedność eur.; ekspansja ta rozkrzewiła równocześnie fr. idee rewolucyjne w całej Europie, a wojny i przemiany polit. przyczyniły się do pobudzenia poczucia więzi nar.; po klęsce Napoleona I zwycięskie monarchie odnowiły na kongresie wiedeńskim (1814–15) system równowagi eur. w postaci tzw. koncertu 5 mocarstw, które miały decydować o sprawach kontynentu, oraz przywróciły przedrewolucyjne dynastie i ustrój absolutystyczny.