Europa. Historia. Okres 1914–45
 
Encyklopedia PWN
Europa. Historia. Okres 1914–45.
Konflikty kolonialne i spory o wpływy w Europie doprowadziły do wybuchu I wojny światowej 1914–18 między 2 blokami państw (centralne: Niemcy i Austro-Węgry oraz Bułgaria i Turcja; ententa: W. Brytania, Francja, Rosja, później także Włochy oraz skupiona wokół nich grupa mniejszych panstw); wojna zburzyła system polit. utrzymywany od 100 lat; toczyła się gł. w Europie, wymagała od uczestników nie tylko udziału ich sił zbrojnych, ale zaangażowania w wysiłek wojenny całych społeczeństw i gospodarek nar.; spowodowała ogromne zniszczenia obszarów frontowych oraz wyczerpanie ekon. walczących państw eur.; fakt, że rozstrzygnięcie nastąpiło po wejściu Stanów Zjedn. do wojny, zwiastował nowy układ sił i przesuwanie się świat. punktu ciężkości poza Europę. U schyłku wojny w wielu krajach środkowej, wschodniej i południowo-wschodniej Europy nasiliły się dążenia niepodl. oraz ujawniły tendencje rewolucyjne; do głębokiego wstrząsu społ.-ekon. i ustrojowego doszło w Rosji: 1917 wybuchła rewolucja lutowa, obalająca autokratyczną władzę cara i dająca szansę na budowę ustroju demokr., a następnie rewolucja październikowa i kilkuletnia wojna domowa, w wyniku których powstało państwo (od 1922 pod nazwą Związek Socjalist. Republik Radzieckich), stawiające sobie za cel zaprowadzenie ustroju równości i sprawiedliwości — komunizmu; kiedy załamały się sowieckie kalkulacje na szybkie rozprzestrzenienie rewolucji, ZSRR znalazł się w znacznej izolacji od Europy i świata.
W wyniku klęski 1917–18 Rosji na froncie niem., zwycięstwa 1918 ententy nad Niemcami i rozpadu Austro-Węgier, ukształtowała się nowa struktura terytorialna Europy, uregulowana traktatami paryskiej konferencji pokojowej 1919–20 (z Niemcami pokój podpisano w Wersalu, stąd powojenny system polit. w Europie zw. wersalskim); w środkowej i południowo-wschodniej Europie powstały nowe państwa, inne odzyskały niegdyś utraconą niepodległość (m.in. Polska). Większość z nich wprowadziła ustrój republiki demokr.; republiką stały się też Niemcy; w wyniku procesu ewolucyjnego również w starych monarchiach konstytucyjnych faktycznie zapanowały rządy demokr.-parlamentarne. Aby zapobiec nowym wojnom, 1919 utworzono ogólnoświat. Ligę Narodów, do której nie weszły jednak m.in. Stany Zjedn., ograniczające po 1919 udział w sprawach eur.; Ligę zdominowały W. Brytania i Francja; mocarstwa te rozszerzyły jeszcze swe posiadłości pozaeur. kosztem niem. kolonii i azjat. części imperium tur. (mandaty Ligi Narodów). Trwałości systemu wersalskiego zagrażały napięcia wokół nowych granic eur. przecinających często obszary mieszane etnicznie i historycznie sporne, nacjonalizmy wśród młodych narodów, poczucie hist. krzywdy oraz chęć odzyskania utraconych terytoriów i pozycji wielkomocarstwowej przez Niemcy, niezaspokojone ambicje Włoch, ideologiczne założenie władz ZSRR o nieuchronności świat. rewolucji. W warunkach rozbicia i skłócenia polit. oraz sporów gosp. w latach 20. nabrał jednak rozgłosu tzw. ruch paneuropejski, dążący do utworzenia zespolonej społeczności Europy kontynentalnej (bez Wielkiej Brytanii i ZSRR), opartej na wspólnocie kultury i historii, znoszącej granice międzypaństw. przy zachowaniu autonomii narodów i przeciwstawiającej się rosnącej potędze mocarstw pozaeur.; do idei Paneuropy nawiązały po II wojnie świat. zachodnioeur. koncepcje integracyjne — w Europie lat 20. i 30. przeważyły sprzeczności i tendencje nacjonalistyczne. Częste rozchwianie polit. w młodych, niedoświadczonych demokracjach, w zetknięciu z trudnościami ekon. (zwłaszcza w okresie świat. kryzysu gosp. 1929–33) oraz z agitacją nacjonalistyczną, stwarzało warunki do wprowadzania różnych systemów władzy totalitarnej (faszyzm, nazizm) lub autorytarnej — na drodze zamachu stanu (np. Włochy 1922, Portugalia 1926), wojny domowej (Hiszpania 1936–39), czy przy wykorzystaniu procedur demokr. (Niemcy 1933); najbardziej restrykcyjne systemy wykształciły się w niem. III Rzeszy A. Hitlera, a także w ZSRR za Stalina, gdzie nie tylko zlikwidowano opozycję wewn., ale terror sięgnął rozmiarów ludobójstwa. Odbudowa gosp. i militarna Niemiec oraz niem. i wł. ekspansja polit. (od 1938), której nie przeciwstawiła się ustępliwa polityka Wielkiej Brytanii i Francji (monachijskie układy 1938), doprowadziły do rozsadzenia systemu wersalskiego; hitl. III Rzesza, będąca w sojuszu z Włochami i Japonią, zmierzała do panowania w Europie i podziału świata. W 1939 agresja niem. na Polskę, dokonana przy współudziale ZSRR, stała się początkiem II wojny światowej 1939–45.
Zawiązana 1941 koalicja Wielkiej Brytanii, ZSRR i Stanów Zjedn., wspierana przez ruch oporu w krajach okupowanych i przez siły krajów wyzwalanych, zdołała 1945 doprowadzić do kapitulacji Niemiec i ich sojuszników; 1945 na konferencjach w Jałcie i Poczdamie 3 mocarstwa uregulowały nowy kształt terytorialny Europy oraz wyznaczyły strefy wpływów państw zachodnich i ZSRR na kontynencie; wojna, mająca charakter konfliktu totalnego, spowodowała — w toku działań militarnych, eksploatacji podbitych krajów, terroru i eksterminacji narodów — wyniszczenie demograf. i ekon. Europy; w środkowej i wschodniej części kontynentu doszło do znacznych przesunięć etnicznych w wyniku polityki władz sowieckich (przesiedlenia zapoczątkowane jeszcze w latach 30.), niem. ludobójstwa oraz powojennych „repatriacji” do państw w nowych granicach; osłabione wyszły z wojny stare mocarstwa zachodnioeur. — W. Brytania i Francja; układ sił w Europie i na świecie nabrał charakteru dwubiegunowego: na Zachodzie przywództwo objęły Stany Zjedn., na Wschodzie — mimo ogromnych strat wojennych — hegemonię sprawował rządzony dyktatorsko ZSRR; w Europie granica między obu przeciwstawnymi i — po krótkim okresie powojennej euforii — rywalizującymi obozami (zimna wojna) przebiegła przez podzielone Niemcy (od 1949: RFN i NRD); podział uwidocznił się też na forum ONZ (zał. 1945).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia