zimna wojna
 
Encyklopedia PWN
zimna wojna,
umowne określenie stanu stosunków międzynarodowych charakteryzujących się trwałym konfliktem, ale również niemożnością jego rozstrzygnięcia przez konfrontację militarną.
Choć wiele konfliktów w historii można określić tym mianem, obecnie zimną wojną nazywa się globalny konflikt po II wojnie światowej (wówczas określenie to weszło do powszechnego użytku). Zimna wojna po II wojnie światowej rozpoczęła się jako konflikt między ZSRR a światem demokracji zachodnich, jednak stopniowo front konfrontacji rozszerzył się i zróżnicował. W tym okresie zimna wojna charakteryzowała się silnym, choć zmiennym napięciem politycznym, wyścigiem zbrojeń, konfrontacją ideologiczną i wojną psychologiczną, walką o wpływy na terenach peryferyjnych z punktu widzenia głównych protagonistów oraz instrumentalnym traktowaniem wymiany handlowej i kulturalnej, przy jednoczesnej powściągliwości w działaniach wojskowych. Główne strony konfliktu weszły w posiadanie broni jądrowej, jednak unikały jej użycia, a konfrontację przenosiły najczęściej na obszary peryferyjne. W historii zimnej wojny po 1945 można wyróżnić następujące stadia: okres 1945–47, w którym narastały przesłanki zimnej wojny: ZSRR kontynuował ekspansję zapoczątkowaną pod koniec II wojny światowej (powstanie bloku sowieckiego w Europie Środkowowschodniej, Grecja i Turcja, Iran, Daleki Wschód) i określił ideologiczną płaszczyznę konfrontacji („wyższość socjalizmu nad kapitalizmem”), a przywódcy zachodni stopniowo przekonywali się do konieczności skutecznej odpowiedzi na to wyzwanie, formułując ideę „wolnego świata” i krytykując totalitaryzm komunistyczny; lata 1947–50, w których nasilała się konfrontacja 2 supermocarstw (USA i ZSRR) w różnych punktach globu; głównym źródłem konfliktu była sprawa przyszłości Niemiec (zjednoczonych i neutralnych lub podzielonych i należących do 2 bloków) oraz Berlina (1948–49 blokada tego miasta przez ZSRR), rozstrzygnięta 1949 przez powstanie 2 państw niemieckich, zahamowanie komunistycznej ekspansji w Europie (1948 przewrót w Czechosłowacji, ale również porażki komunistów we Francji, Włoszech i Grecji), ekspansja komunizmu na Dalekim Wschodzie (Chiny, wojna w Indochinach oraz konfrontacja w podzielonej Korei); w okresie tym blok sowiecki uległ wzmocnieniu w wyniku centralizacji ruchu (1947 powstanie Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych) oraz zwycięstwa rewolucji komunistycznej w Chinach, natomiast państwa zachodnie, którym przewodziły USA, sformułowały program przeciwstawienia się ekspansji komunizmu (doktryna powstrzymywania, doktryna Trumana, plan Marshalla, 1949 powstanie Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego); lata 1950–53, kiedy nastąpiła pierwsza zbrojna konfrontacja na obszarze peryferyjnym (Korea) między blokiem sowieckim a Zachodem oraz utrwaliły się strefy wpływów ustalone wcześniej; w szczytowym okresie napięcia osłabły wszelkie kontakty między głównymi protagonistami, a wojna psychologiczna osiągnęła apogeum (izolacja bloku sowieckiego, powstanie Radia Wolna Europa, kryzys ONZ). Dla systemu sojuszy zachodnich (NATO, SEATO, Pakt Bagdadzki, ANZUS) istotna była normalizacja stosunków z Japonią, która weszła w strefę demokracji i wolnego rynku; lata 1953–56, w których pojawiły się tendencje odprężeniowe, ale także nastąpiła konsolidacja głównych stron konfliktu; z jednej strony rokowania pokojowe doprowadziły do rozejmu w Korei oraz układów w sprawie Indochin, powstał ruch państw niezaangażowanych (1955 w Bandungu) oraz utrwaliła się neutralna strefa w Europie (Austria, Finlandia); z drugiej strony, wobec kryzysu władzy w ZSRR po śmierci J. Stalina, USA i ich sprzymierzeńcy sformułowali doktrynę odpychania komunizmu, zaś blok sowiecki w Europie skonsolidował się i 1955 powołał Układ Warszawski; 1956 nastąpiła kolejna kulminacja napięcia w postaci sowieckiej interwencji na Węgrzech i nieskutecznej akcji Zachodu na Bliskim Wschodzie (kryzys sueski); okres falującego napięcia lat 1957–62, w którym oprócz tradycyjnej linii konfrontacji Wschód–Zachód pojawił się konflikt sowiecko-chiński; blok sowiecki nasilił ekspansję w państwach Azji i Afryki wyzwalających się spod rządów kolonialnych oraz krajach niezaangażowanych (wojna w Kongu, Bliski Wschód, Indochiny, 1959 rewolucja na Kubie), a także podjął ofensywę w kwestii niemieckiej (ultimatum N. Chruszczowa i 1961 budowa muru berlińskiego) oraz na Kubie (1962); podczas kryzysu kubańskiego świat znalazł się na krawędzi wojny jądrowej; lata 1963–69, kiedy główne państwa zostały uwikłane w konflikty peryferyjne; stale rosło zaangażowanie USA w wojnę w Wietnamie, a ZSRR — w zimnowojenną konfrontację z ChRL; obok elementów odprężenia (1963 układ o zakazie prób jądrowych) pojawiły się ogniska konfliktu (1967 wojna na Bliskim Wschodzie); wpływy komunistyczne cofnęły się w niektórych krajach (Indonezja, Ghana), a system 1968 został zakwestionowany w Czechosłowacji, co spowodowało wojskową interwencję Układu Warszawskiego, której uzasadnieniem była doktryna Breżniewa; jednak również system sojuszy Zachodu ucierpiał z powodu uwikłania USA w Indochinach oraz wycofania się Francji ze struktur wojskowych NATO. Odprężenie lat 1970–79, którego składnikami były: tzw. polityka wschodnia RFN i normalizacja statusu obu państw niemieckich, wejście ChRL do ONZ, Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, zakończona 1975 podpisaniem Aktu Końcowego w Helsinkach; ponieważ ZSRR traktował odprężenie jako środek ułatwiający dalszą ekspansję (Indochiny, Afganistan, Jemen, Etiopia, Angola, Mozambik, Ameryka Łacińska, ogromny program zbrojeniowy), a USA coraz poważniej traktowały problem naruszania praw człowieka w bloku sowieckim, pod koniec tego okresu narastały przesłanki nowej zimnej wojny; wybór (1978) Polaka, kardynała Karola Wojtyły na papieża (Jan Paweł II) miał także znaczenie polityczne, gdyż podważył dotychczasowe linie podziału świata i nadał prawom człowieka nowy wymiar moralny; okres nowej zimnej wojny lat 1979–85, zapoczątkowany sowiecką interwencją w Afganistanie i kryzysem polskim (1980–81); w tym czasie Zachód (zwłaszcza USA i Wielka Brytania) wykazał konsekwencję i stanowczość w stosunkach z ZSRR i we wspieraniu antykomunistycznej opozycji, jednocześnie pozycja ZSRR uległa osłabieniu (wojna w Afganistanie, kryzys ekonomiczny, technologiczny i ideologiczny oraz częste zmiany personalne na Kremlu); front konfrontacji wydłużył się i skomplikował (Indochiny, Bliski Wschód, „róg Afryki”, międzynarodowy terroryzm, głównie palestyński i libijski, Afryka Południowa, Ameryka Środkowa i Region Karaibski), przenosząc się do wewnątrz sowieckiej strefy wpływów (Polska); punktem kulminacyjnym był kryzys, który nastąpił jesienią 1983, gdy państwa NATO nie ugięły się pod presją ZSRR i rozmieściły na swoim terytorium nowe rakiety amerykańskie w odpowiedzi na instalacje sowieckie; schyłek zimnej wojny w latach 1985–91 spowodowany osłabnięciem pozycji ZSRR jako supermocarstwa, niemożnością kontynuacji przezeń dotychczasowej polityki globalnej oraz determinacją USA i jego sojuszników, by powstrzymać, a nawet wyeliminować wpływy sowieckie w różnych punktach globu; zachęcony przykładem Chin M. Gorbaczow podjął próby zreformowania systemu ZSRR; warunkiem pierestrojki Gorbaczowa było odprężenie międzynarodowe, toteż ZSRR i USA zawarły wiele porozumień ograniczających zbrojenia konwencjonalne i jądrowe; pierestrojka doprowadziła jednak do dalszego osłabienia ZSRR, czego rezultatem był upadek rządów komunistycznych w Europie Środkowowschodniej (1989–90), zgoda Kremla na zjednoczenie Niemiec, rozwiązanie Układu Warszawskiego (1991) i samego ZSRR (1991); upadek ZSRR pozwolił uregulować niektóre konflikty, w których wspierał on jedną ze stron (Nikaragua, Kambodża, konflikt izraelsko-arabski, reformy w RPA i porozumienia w Afryce Południowej). Choć państwa NATO mogą się czuć zwycięzcami w zimnej wojnnie, jej koniec nie oznacza „końca historii” (F. Fukuyama), a na określenie nowego układu sił w świecie powstają nazwy takie, jak „ład monocentryczny”, „bezład” (Z. Brzeziński) lub „zimny pokój” (B. Jelcyn).
Bibliografia
Z. BRZEZIŃSKI Plan gry: USA–ZSRR, Warszawa 1990;
W. MALENDOWSKI Zimna wojna. Sprzeczności, konflikty i punkty kulminacyjne w radziecko-amerykańskiej rywalizacji, Warszawa 1994;
W. ROSZKOWSKI Półwiecze. Historia polityczna świata po II wojnie światowej, Warszawa 1995;
R. CROCKATT The Fifty Years War. The United States and the Soviet Union in World Politics 1941–1991, London 1995.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia